به وبلاگ من خوش آمدید امید وارم از مطالب دینی مذهبی که حقیر مطالعه وجهت مطالعه شما عزیزان در وب سایت قرار داده ام بهره مند باشید از خداوند ارزوی توفیق تمام مسلمین خصوصا شیعیان علی ع را دارم
خبرنامه
براي اطلاع از آپيدت شدن وبلاگ در خبرنامه وبلاگ عضو شويد تا جديدترين مطالب به ايميل شما ارسال شود
هو 121 رساله سه اصل منتخب مثنوي و رباعيات صدرالدين محمد بن ابراهيم شيرازي ملاصدرا فهرست مقدمه ........................................................................................................................ ۳ باب اول .................................................................................................................... ۸ فصل اول در بيان اصل اول ............................................................................................. ۸ باب دوم فصل دوم در بيان اصل دوم از اصول ثلثه مذكوره ..................................................... ۱۳ باب سوم فصل سيم در اصل سيم ..................................................................................... ۱٤ باب چهارم فصل اول در بيان نتيجه اعراض از معرفت نفس و علم معاد..................................... ۱٦ باب پنجم فصل دوم در نتيجه اصل دوم كه متابعت شهوت و آرزوهاى نفس و پيروى غرضهاى دنياست ۱۹ .............................................................................................................................. باب ششم فصل سيم در نتيجه و ثمره اصل سيم از رؤساى شياطين كه اسباب و دواعى شيطانى اند ..... ۲۱ باب هفتم فصل ديگر در بيان نصيحت و تنبيه بر طريق سعادت و شقاوت ................................... ۲٤ باب هشتم فصل در پيدا كردن راه خداى كه مسلوك روندگان و مسلك بينندگانست ...................... ۲۸ باب نهم فصل ........................................................................................................... ۳۲ باب دهم فصل .......................................................................................................... ۳٥ باب يازدهم فصل ....................................................................................................... ۳۷ باب دوازدهم فصل ...................................................................................................... ٤۱ باب سيزدهم فصل ....................................................................................................... ٤۲ باب چهاردهم فصل در دانستن عمل صالح و علم نافع ........................................................... ٤٥ منتخب مثنوى صدر المحققين محمد بن ابراهيم شيرازى قدس الله سره العزيز ............................ ٥۰ رباعيات ................................................................................................................... ۷۱ بسم الله الرحمن الرحيم مقدمه ستايش بى انتها و ثناى بيرون از حد عد و احصا پروردگارى را سزاست كه سينه بى كينه پاكان صافى نهاد را مصحف آيات بينات خويش گردانيد كه بَلْ هُوَ آياتٌ بَيِّناتٌ فِي...وَ ما يَجْحَدُ بِآياتِنا إِلَّا الْكافِرُونَ و بر لوح محفوظ قلب حقيقى و نور نطقى نزديكان كه كتاب مسطور و رق منشور عبارتيست از آن بقلم تقديس و تمجيد اسرار يقين و توحيد نويسانيد كه أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ. جان پاكان كتاب مسطور است رق منشور و بيت معمور است و همچنانكه آوازه علوشان و سمو رتبت و مكان كتاب مسجل بحروف اكرام اخيار و نامه مسجل بصنوف انعام ابرار را بمسامع صوامع ملكوت و مجامع جوامع جبروت رسانيد و اعلام قدر و منزلت و رأيات جاه و عزت ايشان را تا بسر حد مقعد صدق مقربان ملا اعلى سر بلندى كرامت فرمود كه إِنَّ كِتابَ الْأَبْرارِ لَفِي عِلِّيِّينَ وَ ما أَدْراكَ ما عِلِّيُّونَ كِتابٌ مَرْقُومٌ يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ. لوح دل چون صاف گشت از شك و ريب لوح دل چون صاف گشت از شك و ريب همچنين بمثابه آسمان آن كتاب كريم مكنون و سر مكتوم مكمون را از مس ايدى شياطين صفتان اشرار و لمس حراس ارجاس ابليس نهادان فجار مصون و مخزون داشت كه إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتابٍ مَكْنُونٍ لا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ. خداوندا عجب رسمى ندادى كشيدى بهر ابليسان يكى سد برين ياجوج طبعان بد آئين ب ر ي ن دلهاى همچون آهن و سنگ كه ديوان را ببالا ره ندادى كه كس ننهد برون گامى از آن حد كشيدى از جهالت سد روئين بشد راه زمين و آسمان تنگ و نامه سنگين دلان فجار بد كار و كتاب سيه كاران اشرار تبه كردار را على الجمله محتوى بر فنون كذب و بهتان و مشتمل بر صنوف مغلطه و كذب و هذيانست مستوجب افروختن و شايسته سوختن دانسته باتش جحيم انداخت و هاويه حاميه جهنم را بدان معمور و افروخته ساخت كه إِنَّ كِتابَ الفُجَّارِ لَفِي سِجِّينٍ وَ ما أَدْراكَ ما سِجِّينٌ...وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ. دائم از سجين كند كسب علوم ل و ح ح س سوزد در آتش همچو خس از حواس خود كه فجارند و شوم از چنين لوحى چو خواهد علم كس و درود نامعدود مر خواجه كاينات و صفوه ممكنات را كه بامداد لوامع اشراقات صبحى آفتاب نبوتش و بسطوع تباشير طلوع نور تعليم و هدايتش جانهاى مردگان قبرستان طبيعت و روانهاى خفتگان خوابگاه قوالب بشريت زنده گشته از جاى جنبيدند و به تنبيه و ارشاد كتاب رسالتش نفوس گم گشتگان چراگاه معصيت و باديه ظلمت از ورطات ظلمات ثلث قوتهاى بهيمى و سبعى و شيطانى خلاصى يافته و از موت جمادى و نوم نباتى و سنه حيوانى و خواب پريشان شيطانى برخاسته بمقام بيدارى بشرى رسيدند.و گوش هوش بنداى يا ايها الناس در داده بصداى صدق انتماى يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا نُودِيَ لِلصَّلاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِ لى ذِكْرِ اللَّهِ راه حق پيش گرفتند و بپاى علم و عمل طى راه خدا نموده مستعد قيام ساعت و ظهور نشاه قيامت و روز جمعه آخرت گشتند و هر كس از خواص امت عالى منقبتش بقدر روشنى نور علم و عرفان و قوت تقوى و ايمان طيران بعالم قدس نموده از عيش آخرت و نعيم مقيم بهره ور گرديدند و از پرتو اشعه جمال احديت و جلال صمديت جام توحيد نوشيدند. تا شب نيست روز هستى زاد اى فرومانده زار و خوار و خجل از در تن بمنظر جان آى مصطفى ( ص) از كناره برزخ سنتش آن در است هين برخيز نبوت را زآب و گل عيان كرد زمين پرورده اى از خاك زاده ز ماء و طين بعليين علم زد هزاران نور رحمت بر دل او آفتابى چنان ندارد ياد در جحيم تن و جهنم دل بتماشاى باغ قرآن آى درى آويخته است در دوزخ در رداى محمدى آويز زمين را سوى عليين روان كرد بدوش هفت گردون پا نهاده همه افلاك را زير قدم زد فروغ آسمانها بر گل او و بر آل پاكش كه پيشوايان راه يقين و عرفان و ستارگان آسمان توحيد و ايمان و مشاغل منازل جنان و رضوانند سلام و صلوات بى پايان و ثنا و تحيات فراوان برساد از آنكه نفوس و ارواح پاكيزه ايشان بتطهير و تنوير پروردگار جهان از رجس جهالت معصوم و مطهر است و آئينه طينتشان بصيقل تذهيب و تقديس إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً از آلودگى معصيت پاك و منور. و بعد چنين گويد خادم فقرا و معتكف باب خمول و انزوا محمد ابن ابراهيم بن يحيى مشهور بصدر شيرازى هداه الله طريق التوفيق و سقاه رحيق التحقيق كه. بارها گفته ام و بار دگر ميگويم در پس آئينه طوطى صفتم داشته اند كه من دلشده اين ره نه بخود مى پويم آنچه استاد ازل گفت بگو ميگويم قُلْ هذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي. مذاهب شتى للمحبين فى الهوى إنى عشقت و ما فى العشق من باس م ا لى و للناس كم يؤذوننى سفها و لى مذهب فرد أعيش به وحدى ما أطيب العشق لو لا شنعة الناس دينى لنفسى و دين الناس للناس بعضى از دانشمندنمايان پر شر و فساد و ستكلمان خارج از منطق صواب و حساب و بيرون از دائره سداد و رشاد و متشرعان برى از شرع بندگى و انقياد منحرف از مسلك اعتقاد بمبدأ و معاد افسار تقليد در سر افكنده نفى درويشان شعار خود كرده اند و دايما در مذهب حكمت و توحيد و علم راه خدا و تجريد كه مسلك انبياء و اولياست مى كوشند و حال در چندين موضع از كتاب و حديث بخوبى مذكور و بخير و فضيلت ممدوح و مشكورست مثل وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً و مثل ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ. و حق جل و علا اين علم را در كتاب كريم خود نور خوانده چنانكه گويد قَدْ جاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ كِتابٌ مُبِينٌ و گويد نُورُهُمْ يَسْع ى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ.و مراد ازين علم نه علميست كه آنرا فلسفه گويند و فلاسفه آنرا دانند بلكه مراد از آن ايمان حقيقى است بخدا و ملائكه مقربين و كتابهاى خدا و انبياى خدا و ايمان بروز آخرت چنانچه فرموده: آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ و جاى ديگر فرموده كه وَ مَنْ يَكْفُرْ بِاللَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا بَعِيداً. در ايمان معاد مندرجست علم نفس كه كليد همه علمهاست و ازين علم اصلا خبرى نزد علماى رسمى نيست و بهم نمى رسد تا بديگران چه رسد كه از اكثر عقائد ايمانى و اركان دينى به اسمى و رسمى قناعت كرده اند و با وجود آن ديگران را هدف تير طعن مى نمايند و زهر قهر بر جراحت سينه مجروحان مى پاشند و در رد و انكار و سرزنش و اصرار هر دم مصرتر مى باشند. اى عزيز دانشمند و اى متكلم خود پسند تا كى و تا چند خال وحشت بر رخسار الفت نهى و خاك كدورت بر ديدار وفا از سر كلفت پاشى و در مقام رد و سرزنش و جفا با اهل صفا و اصحاب وفا باشى و لباس تلبيس و ريا و قباى حيله و دغا در پوشى و جام غرور از دست ديو رعنا بنوشى و در ابطال حق و ترويج باطل و تقبيح دانا و تحسين جاهل بكوشى و با كسى كه خواهد قدمى چند از جاده هوا پرستى دورتر نهد و يا قدرى در تلافى تضييع عمر بباد رفته سعى نمايد ياسا عن تمام التلاقى و يا خواهد كه دو سه گامى بر سيرت علماى متقين و شعار روندگان راه يقين بردارد رجاء لرحمة الله من بركاتهم يوم التلاقى كمر عداوت در بندى و راه عناد و لداد پيش گيرى. بلى تو هميشه بجهت دواعى نفس ضلال پيشه و وساوس و هم محال انديشه در آن شيوه و انديشه مى باشى كه طريقه هواپرستى بطلان نپذيرد و احكام اباحت لذات و استحسان تمتعات حيوانى و انسراح در مرعاى دنيا و مشتهيات طبيعت و هوا منسوخ نگردد و مسلك تشبيه و تعضيل و مذهب مجسمه اباطيل باطل نيفتد. تو در آن فكرى هميشه با شتاب كه نباشد فرق از تو با دواب و با اين همت و عزم كسى چون حق شناس باشد و سخن راست بشنود و در اعمال شرعى اخلاص بكار برد و گوش بسوى علوم حقيقت كند همان بهتر كه چنين كسى بكسب دنيا مشغول شود چنانكه حق تعالى مى فرمايد وَ لا يَزالُونَ مُخْتَلِفِينَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ.و همچنين مى فرمايد وَ لَوْ شِﯩْٔنا لَآتَيْنا كُلَّ نَفْسٍ هُداها وَ لكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي زيرا كه عمارت دنيا كه راهگذار سراى عقبى و دار بقاست باصناف گران جانان و غليظطبعان بر پاست و حفظ نظام بى وجود ظاهر پرستان و شيطان صفتان و نفوس جاسيه عاتيه و قلوب خبيثه مكاره و طبايع كدره ظلمانيه تمام نيست وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ كَثِيراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا يَسْمَعُونَ بِها أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ. دد و دام را ره بمعراج نيست سر خوك شايسته تاج نيست بعضى از علماء درين باب چنين گويد: و لا يتمشى الامور الخسيسة التى يحتاج إليها بقاء النفوس الشريفة الفاضلة إلا بوجود أهل القوة و الظلمة و البعداء عن عالم الرحمة و المحبة و النور و وجود النفوس الشريرة الجاحدة للانوار العقلية التى كفرت بانعم الله و لو لم يكن الكناس و الحجامة و ما يشبهها من أهل القوة فى الممالك لاضطر الحكيم إلى مباشرة الكنس و الحجامة و غير ذلك فاختل النظام و وقع الناس فى المهالك بعدم القائمين بعمارة الابدان و حصب النيران و انسد طريق المعرفة و طلب اليقين على أهل الدين و انحسم باب خدمة رب العالمين. اگر كناس نبود در ممالك فتادى مردمان اندر مهالك اكنون آماده باش اى دانشمند خودپسند كه رخصت خطاب آمد و مهر سكوت از درج دهان و حقه جواهر جان برخاست.و عقد صمت از در خزينه اسرار نهان انحلال پذيرفت و زمان وَ اصْبِرْ وَ ما صَبْرُكَ إِلَّا بِاللَّهِ منقضى شد و بشارت إِنَّا كَفَيْناكَ الْمُسْتَهْزِئِينَ وارد گشت و نويد اميد وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ در رسيد و امر ادْعُ إِلى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ مقروع سمع روان گرديد. ا ك ن و ن دل و سمع يار گردان آن گوش كه دوست چار گردان پس بدان اى دشمن دوست نماى راه خدا و اى منكر سالكان و همراهان با صفا كه اعظم اسباب ترا و ديگر اهل شيد و ريا و علماى دنيا را بر مذمت حكمت و انكار حكماى بحق و صوفيه و عداوت اخوان صفا و تجريد و اصحاب وفا و تقريد م ىدارد و مدام تخم خصومت روندگان شاه راه يقين و دانندگان علم توحيد بى گزاف و تخمين در اندرون جان مى پاشيد و نهال عداوت وفاكيشان در زمين دل جاى مى دهيد و در ارض موات إِنَّها شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِي أَصْلِ الْجَحِيمِ م ىنشانيد و باب هواى غرور نفس دغا كَسَرابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً پرورش داده ثمره طَلْعُها كَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّياطِينِ از آن شجره خبيثه كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ م ىچينيد و ازين سخن چيدن و خباثت كردن كه بمثابه گوشت ميته خوردنست چنانچه أَ يُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتاً افصاح ازان مى نمايد طعام گنه كاران و اهل جهنم و عمله نار جحيم حاصل م ىسازيد كه إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ طَعامُ الْأَثِيمِ و در ديگدان سينه پر كينه از ماده عداوت و خشم ديرينه كَالْمُهْلِ يَغْلِي فِي الْبُطُونِ كَغَلْيِ الْحَمِيمِ بجوش در مى آريد و بعد از آن باطن منافقان را از آن مادهاى غيظ و عداوت و كبر و نخوت پر ميگردانيد كه فَإِنَّهُمْ لَآكِلُونَ مِنْها فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ. سه اصل است كه فى الحقيقة نزد ارباب بصيرت رؤساء شياطين كه مهلكات نفسند اينهااند و ديگر اصول و مبادى شرور كه رؤس ثعابين جور و شقاوت و سرهاى تنين عذاب گور و قيامت اند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در حديث عذاب قبر منافق از ان خبر داده از اين سه اصل منشعب ميگردد. و آن حديث اينست كه يسلط عليه تسعة و تسعون تنينا و هل تدرون ما التنين تسعة حية لكل حية تسعة رؤس ينهشونه و ينفخون فى جسمه إلى يوم يبعثون. اى خود رأى خودپسند بخدا سوگند كه خدا را بندگان هستند كه اكنون اين سرهاى ماران را در جوف تو مشاهده مى كنند و ترا بدان معذب در گور مى بينند و تو از ان غافلى قَدْ كُنَّا فِي غَفْلَةٍ مِنْ هذا. از برون سو تنت زغفلت شاد از درون عقل و جانت را فرياد باش تا وقتى كه اين حجاب موهوم دنيا از پيش نظر مرتفع گردد و هنگام فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ در رسد و اندرونها آنگاه بيرون شود تا بر تو نيز احوال اندرون منكشف گردد و صورت آن ماران كه امروز ياران و قرينان تواند بر تو جلوه نمايند و آن زمان فرياد از نهاد خود بر آرى كه فَبِﯩْٔسَ الْقَرِينُ و از خود گريختن گيرى و با خود نداى يا لَيْتَ بَيْنِي وَ بَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ در دهى. هيهات هيهات از خود چگونه توان گريخت هر جا كه گريزى خود با خود باشى و كدام شقاوت و بدبختى از آن بيشتر كه كسى از خود ترسد و از خوى و عادت خود هراسد.سياه گليما در تو چندان رسوائى هست كه شرح آن بسالها نتوان كرد. نفس را نهصد سراست و هر سرى ن فس اژدرهاست او كى خفته است از فراز چرخ تا تحت الثرى از غم بى آلتى افسرده است آمد وقتى كه شب افسرده دنيا بسر آيد و آفتاب روز قيامت تابيدن گيرد و ماران خوابيده در حفره تن گرم گرديده بيدار شوند و بحركت در آمده سر در جان موذبان و هواپرستان نهند. آمديم بر سر بيان آن سه اصل و هر يك از آن را در فصلى ياد كنيم. هر كه را امروز كردى دلفكار از زبان چون مردم آزارى كنى از درون كردى بسوزى مردمان مار و كژدم ميدهى در دل قرار مار در سوراخ پردارى كنى خود بسوزى روز حشر از دود آن باب اول فصل اول در بيان اصل اول و آن جهلست بمعرفت نفس كه او حقيقت آدميست و بناى ايمان باخرت و معرفت حشر و نشر ارواح و اجساد بمعرفت دلست و اكثر آدميان از آن غافلند.و اين معظم ترين اسباب شقاوت و ناكامى عقباست كه اكثر خلق را فرو گرفته در دنيا چه هر كه معرفت نفس حاصل نكرده خداى را نشناسد كه من عرف نفسه فقد عرف ربه و هر كه خداى را نشناسد با دواب و انعام برابر باشد أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ.چنين كسان كور دل در روز آخر محشور گردند صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَرْجِعُونَ و حق تعالى در حق ايشان گويد نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ.و اين بمنزله عكس نقيض من عرف نفسه فقد عرف ربه است چه هر گاه فراموشى خدا سبب فراموشى نفس است تذكر نفس موجب تذكر رب خواهد بود و تذكر رب خود موجب تذكر وى نفس راست كه فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ و ذكر رب مر نفس را عين وجود نفس است زيرا كه علم حق باشياء حضوريست. پس آنكه معرفت نفس ندارد نفسش وجود ندارد زيرا كه وجود نفس عين نور و حضور و شعور است.پس از اين مقدمات معلوم شد كه هر كه نفس خود را نداند خداى را نداند و از حيات آن نشاه بى بهره است.اذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ و ازين جاست كه عطار گويد: ترا اين پند بس در هر دو عالم ز ح ق بايد كه چندان ياد آرى كه بر نايد ز جانت بى خدا دم كه گم كردى گر از يادش گذارى اى بى درد روزى آيد كه خداى تعالى بندگانرا پيش خواند و حجاب غفلت از ميانه بر دارد و هر بنده اى كه امروز بياد او مشغول نبوده و با او مهر نورزيده و با ذكر آن انس نگرفته و شناخت وى حاصل نكرده آن روز از لطف او بر خوردارى نيابد.من كره لقاء الله كره الله لقاءه و زبان حالش اين گويد : اى نوش لبان چو زهر نابى بر من پستم سازى چو دست يابى بر من وى راحت ديگران عذابى بر من خورشيد جهانى و نتابى بر من زيرا كه از اشراق نور آفتاب احديت بدو آن نصيب رسد كه خفاش را از شروق نور آفتاب مى رسد و مانند خفاش كه طلوع شمس را موجب كورى خود مى داند گويد لِمَ حَشَرْتَنِي أَعْمى وَ قَدْ كُنْتُ بَصِيراً ندانسته اى كه نورى كه بدان در روز آخرت چيزها بينند نور ديگريست و آن نور معرفت پروردگارست.قالَ كَذلِكَ أَتَتْكَ آياتُنا فَنَسِيتَها وَ كَذلِكَ الْيَوْمَ تُنْسى : چنان مكن كه اگر راه حس فرو بندند وهم و حس و آنچت كه قوى ميگردند مغرور مشو باين رفيقان كايشان تو خويشتن را يكباره كور و كر يابى گامى دو سه با تو آشنا مى گردند يك يك در راه از تو وا مى گردند بسيارى از منتسبان بعلم و دانشمندى از احوال نفس و درجات و مقامات وى در روز قيامت غافلند و اعتقاد بمعاد چنانچه بايد ندارند اگر چه بزبان اقرار بمعادى مى نمايند و بلفظ اظهار ايمان بنشاة باقى مى كنند لكن دائما در خدمت بدن و دواعى شهوت نفس مى كوشند و راه هوا و آرزوها م ىپيمايند و پيروى مزاج و تقويت جسد و شاگردى جالينوس طبيعت مى كنند و يك گام از خود بيرون نمى نهند و در طاعت قواى اماره نقد عمر عزيز را صرف نموده پير مى شوند و بزبان حال با خود مثل اين مقال مى گويند : آزادى هر دو كون مى خواست دلم در بندگى نفس و هوا پير شدم و همچنين اكثر عالمان بى علم و ناسكان بى معنى آخرت را بعينه دنيا تصور كرده بطمع فِيها ما تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْيُنُ اعمال بدنى و عبادات بى معنى بجاى آورده فى الحقيقة چون غافل و عاطل از ياد خدااند عبادت نفس و هوا م ىكنند و ترك معرفت مبدأ و معاد نموده بمطالب خسيسه و مارب حسيه پرداخته اند عاجلة كانت او آجلة بَلْ تُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ وَ تَذَرُونَ الْآخِرَةَ.و از علوم الهيه كه عبارت از معرفت خدا و ملائكه مقربين و معرفت وحى و رسالت و نبوت و ولايتست و سر معاد اصلا چيزى ياد ناگرفته إعراض از آن نموده اند و بغير از صورت پرستى كارى ديگر پيش نگرفته اند. چنان بعالم صورت دلش بر آشفته است كه گر بعالم معنى رسد صور يابد به بين كه پروردگار قديم در كلام كريم خود چه بسيار امر بذكر خداى فرمايد مثل فَاذْكُرُوا اللَّهَ و اذكر الله فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ و اذْكُرْ رَبَّكَ و نظائر آن.و مراد از ذكر خدا معرفت و علمست نه مجرد حرف و صورت و ذكر زبان و آواز بر كشيدن چنانچه عادت متصوفه اين زمان است و نفوس معطله از ياد خالق انس و جان و ايشان فى الحقيقة از ناسيان حقند نه از ذاكران و از آن جماعت كه پروردگار عالم ترك صحبت ايشان را واجب گردانيده بر خاصان خود آنجا كه فرموده فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّى عَنْ ذِكْرِنا وَ لَمْ يُرِدْ إِلَّا الْحَياةَ الدُّنْيا ذلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْم با هر كه نشستى و دلت جمع نشد ز ن هار بگرد صحبتش هيچ مگرد ور تو نرميد صحبت آب و گلت ور نه نكند جان عزيزان بحلت زيرا كه اين گروه از ياد خدا غافلانند كجا از اهل دلانند.اگر ذره اى از نور معرفت در دل ايشان تابيده مى بودى كجا در خانه ظلمه و اهل دنيا را قبله خود ميساختند و هميشه با نفس و هوا نرد محبت مى باختند. مكن طاعت نفس شهوت پرست مگر كز تنعم شكيبا شوى وگر خود پسندى شكم طبله كن كه هر ساعتش قبله ديگرست و گرنه ضرورت بد رها شوى در خانه اين و آن قبله كن و همچنين است حال آنها كه خود را از علما مى شمارند و روى از جانب قدس و طلب يقين گردانيده متوجه محراب ابواب سلاطين شد هاند و ترك اخلاص و توكل كرده طلب روزى و توقع آن از ديگران مى نمايند لما تركوا الاخلاص و التوكل على الله ألجاهم الله إلى أبواب السلاطين و حول وجوههم عن طلب الحق و اليقين إلى خدمة الهوى و طاعة المجرمين و صحبة الفاسقين. چه گونه نام خود عالم و دانا نهد كسى را كه دثور و زوال دنيا و فنا و ارتحال آن را نداند و اخلاد بارض نموده روى دل با عمارت و زراعت نمايد و با اهل دنيا كه غافلانند از حال عاقبت ماوى مساهم و مماثل گردد در تاسيس بناى زائل و تشييد سراى باطل عاجل. عمارت با سراى ديگر انداز كه دنيا را اساسى نيست محكم و چگونه دل زنده و بينا باشد كسى كه مدام با مرده دلان و تيره طبعان دنيا صحبت دارد چراغ عقلش را بدمهاى سرد عوام و نفسهاى افسرده ايشان خاموش كند ديگرى ازين چراغ بى نور چه حاصل نمايد. كسى از مرده علم آموخت هرگز ز خاكستر چراغ افروخت هرگز حقا كه اگر كسى بحيات حقيقى زنده گشته باشد و نور علم و يقين در دلش از جانب شرق ملكوت تابيده باشد چنان از صحبت مردمان متوحش گردد كه كسى از صحبت مردگان همچنان نفرت كند.همانا كه اين گروه بتمام زندگى هنوز نرسيده اند كه با مردگان مى نشينند و باختيار با ايشان صحبت م ىدارند.ببين كه جبار عالم چسان رقم أَمْواتٌ غَيْرُ أَحْياءٍ بر صفحه حال و مال مرده دلان كشيده و داغ يَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ كَما يَئِسَ الْكُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ بر جبين آمال خفتگان خوابگاه غفلت و جهالت نهاده. هر آن دلى كه درين خانه زنده نيست بعشق برو نمرده بفتواى من نماز سقراط حكيم گويد قلوب المغرقين بالحقائق منابر الملائكة و بطون المتلذذين بالشهوات قبور الحيوانات الهالكة آخشيجان گنبد دوار مردگانند زندگانى خوار و بدان بتحقيق و راست از من بشنو كه نزد اهل بصيرت و علماء آخرت اين جماعت منكرين تجرد نفس و نشاه ارواح و از ظاهريه و حشوي هاند و اكثر متكلمين و كافه اطباء و طباعيين و اخوان جالينوس فى الحقيقة هنوز بمقام و مرتبه انسانيت نرسيده اند و از زمره اهل دانش و بينش نيستند و نور ايمان باخرت كه ركنى عظيم از مسلمانيست بر دل ايشان نتابيده و در حقيقت از عداد كفره اند هر چند بظاهر حكم اسلام بريشان جاريست.زيرا كه بناى اعتقاد باخرت بر معرفت نفس است و بر هر آدمى واجبست كه اين را بداند يا اعتقاد نمايد اگر از اهل رأى و اجتهادست از روى بصيرت و اگر از ضعفاء العقولست همچون عوام و صبيان از روى انقياد و تقليد. و هر كدام نوعى از نجات دارند: اگر از اهل رأى و اجتهادست و اعتقاد بخلاف آن دارد و استنكاف از تعلم آن نموده عناد مينمايد بعذاب ابد مبتلا خواهد بود همچنانكه اهل كفر مبتلااند يَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ كَما يَئِسَ الْكُفَّارُ.و كاف تشبيه اشاره بدانست كه اين جماعت بظاهر مسلمانند و در حقيقت مماثل كفار چه هر كه نداند كه آدمى چه چيز است و از كجاست نداند كه بازگشت وى با كجاست و هر كه آدمى را جز اين قالب كثيف مركب از اضداد يا جزئى از آن يا عرضى قائم بدان نداند و اعاده معدوم را محال شمرد بايد كه لا محالة منكر معاد باشد و عجب آيدش كه آدمى كه در گور بريزد و بپوسد و طعمه موران و ماران گردد چگونه يكبار دگر بخود قيام نمايد و در نشاه قيامت و رستاخيز از قبر برخيزد.پس از روى تعجب و انكار و استبعاد در رد معاد چنين گويد كه أَ إِذا كُنَّا عِظاماً وَ رُفاتاً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ أَ إِذا مِتْنا وَ كُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ و زبان حال و مقالش اين نغمه و آهنگ سرآيد كه هَيْهاتَ هَيْهاتَ لِما تُوعَدُونَ چنانچه بعضى شعراء عرب بطريق استهزا ياد نموده : حيات ثم موت ثم حشر حديث خرافة يا أم عمرو و عندنا ان هولاء المنكرين لتجرد الارواح المحبوسين فى مجالس الاشباح الذين انحصر عندهم الموجود فى المحسوس و لم يرتق نظرهم عن هذه الوهدة السوداء و المقبرة الظلماء إلى عالم النور و الضياء و الملاء الاعلى هم أخس درجة و أدنى منزلة من أن يستحقوا للخطاب كسائر الدواب و يستاهلوا لتقرير الجواب عما يبدونه من مكنون الضمير عند السؤال سبحان الله. هر گاه آدمى بمرگ تن فانى گردد و بفساد مزاج باطل و مضمحل شود پس رسول خدا صلى الله عليه و آله در وقت رحيل چرا گفت الرفيق الاعلى و الكاس الاوفى و العيش الاصفى با آنكه مخيرش ساختند ميانه سفر آخرت و بقاى دنيا و از چه رو فرمود كه القبر روضة من رياض الجنة أو حفرة من حفر النيران چون آدمى بمرگ جسد فانى گردد ميان روضه و حفره چه فرق ماند نزد وى و آنكه رسول صلى الله عليه و آله فرمود القبر أول منزل من منازل الاخرة ندانم چه فهم خواهى كرد اين حديث خود از سر حد ادراك تو دورست و حالا محل شرح آن نيست. و ديگر از دلائل سمعى بر بقاى نفس آنكه چون رسول صلى الله عليه و آله در وقت رحيل بفاطمه عليها السلام گفت إنك أسرع أهل بيتى لحاقا بى خرم گرديد.اگر نه بقاى نفس معلوم بودى چرا ازين خبر شادان مى شد و حضرت مرتضى صلوات الله عليه در هنگام ضربت ابن ملجم چرا فرمود فزت و رب الكعبة و اصحاب امام حسين عليه السلام در كربلا بضرب و تشنگى و قتل و مصيبت راضى شدند و از بيعت يزيد ابا نمودند.اگر نه ايشان را بيقين معلوم بود بقاى دار عقبى كى باختيار بچنين امرى راضى مى شدند دلائل اين مطلب بيش از آنست كه حصر توان نمود.مع هذا حقيقت و ماهيت نفس را بنور كشف و يقين دانستن جز عارفان را نصيب نيست و لهذا افشاى سر روح نفرمود هاند قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَ ما أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا. ماهيت علم را مجوئيد از بوقلمون سخن مگوئيد هر لحظه بصورتى بر آيد هر دم بحقيقتى گرايد و چنان مپندار كه پيغمبر صلى الله عليه و آله آگاه از حقيقت روح نبود حاشا ازين اعتقاد پس چون از احوال نشاه آخرت خبر م ىداد و بمقام أو أدنى رسيده و از حق بى واسطه خطاب شنيده ليكن چون غشاوه طبع و ظلمت و هم بر مردمان غالب است از كشف ماهيت روح ايشان را حيرت و ضلالت روى مى دهد.و حكماى فلاسفه را با آنكه حظى وافر ازين مساله هست اما نسبت دانش ايشان با دانش علماى آخرت و اهل قرآن همچو نسبت دانش عوامست با متكلم : آن نفس را كه ناطقه خوانند بازياب گوئى كه عقل ما و دل ما و جان ما نيكى ستاره ايست كزو ميكند طلوع او لب هستى تو و آنگه تو قشر آن تا روشنت شود سخن گنج در خراب اين ما و من كه گفت بمن بازده جواب انسان حقيقتى كه بدو دارد انتساب زين قشر ناگذشته كجا بينى آن لباب هر كه معرفت نفس حاصل نكرده باشد هيچ عمل او را سود نبخشد : من لم يكن للوصال أهلا فكل إحسانه ذنوب ايمان حقيقى كه آن منشا قرب و ولايت حقست كسى را حاصل آيد كه از ظلمات دواعى قواى بدنى گذشته بمقام نور روح رسد. اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ و اين مقامست كه فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ خبر از آن داده پيش ازين مرتبه هر حسنه اى حكم سيه داشت زيرا كه الاناء تترشح بما فيه.هر عمل كه از جسم صادر شود همچو جسم ظلمانى است و بى ثبات و همچو جسم در صدد تغير و زوال و اضمحلال.و اكنون هر عملى كه از روح ناشى مى شود همچو روح نورانى و باقى و لايزالست : هر شربتى كه او ندهد نيست سودمند عهدش وفاى صافى و قولش صواب حرف هر دعوتى كه او نكند نيست مستجاب فعلش كمال خالص و وضعش حيات ناب در اخبار داود چنين آمده كه يا داود اسمع منى و لا أقول إلا حقا ألا إن أوليائى يكفيهم من العمل ما يكفى الطعام من الملح.و اشاره بدين مقامست آنكه رسول با امير المؤمنين عليهما السلام گفت يا على اخلص فى العمل يجزك القليل.و در تورات موسى عليه السلام مذكورست كه و أريد به وجهى فقليله كثير و أريد به غير وجهى فكثيره قليل. و معلومست كه هر كه بغير بدن خود را نشناسد هر عملى كه مى كند مقصودش سعادت بدنيست و تا آفتاب طلعت روح از مغرب بدن طلوع نمى نمايد و رخسار آدميت بنور روح منور و رخشنده نم ىگردد هر چه از آدمى صادر مى گردد همه ناقص و تيره و كدورت ناك و در معرض زوال و فسادست.و چون دل منور بنور روح گشت همگى مبدل مى گردد بخير و احسان حتى زمين بدن كه آن نيز مبدل مى گردد بزمين نورانى كه لايق دخول بهشتست بل جزئى از اجزاء زمين بهشت م ىگردد كه وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ در خانه بكدخداى ماند همه چيز اين آن مقامست كه : و إذا الحبيب أتى بذنب واحد فى وجهه شافع يمحو إساءته جاءت محاسنه بالف شفيع من القلوب و ياتى بالمعاذير و اكثر علما و جمهور فلاسفه چنان تصور كرده اند كه جوهر آدمى در تمام يكيست بى تفاوت و اين نزد ارباب بصيرت صحيح نيست.اى بسا آدميان كه بنفس حيوانى زنده اند و هنوز بمقام دل نرسيده اند چه جاى مقام روح و ما فوق آن.از اسفل سافلين تا اعلى عليين درجات و مقامات افراد بشر ميباشد لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ و اين درجات بعضى را بالقوه و بعضى را بالفعل مى باشد و در بعضى مطوى و در بعضى منشور بود.كس باشد كه مقامش إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ و مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ باشد و اين آخر مقامات آدميست و ازينجا گفته است من رآنى فقد رأى الحق.و كس باشد كه مقامش انزل از حيوانات باشد أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ فَأُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ.و شناختن نفس و شرح مقامات او بغايت كارى بزرگست و جز كاملان را روى نداده. باب دوم فصل دوم در بيان اصل دوم از اصول ثلثه مذكوره و آن حب جاه و مال و ميل بشهوات و لذات و ساير تمتعات نفس حيوانى كه جامع همه حب دنياست چنانكه حق سبحانه درين آيت مى فرمايد زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنِينَ وَ الْقَناطِيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ ذلِكَ مَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ هر نفس كه امروز خود را بدين تمتعات حيوانى و مستلذات جسمانى و طيبات دنيا كه خبثات آخرتند عادت فرمود و متخلق بصفات بهيمى و سبعى شد در روز قيامت و بروز نشاه آخرت با بهائم و حشرات محشور ميگردد. و هر كه عقل را مطيع و فرمان بردار و حكم پذير نفس اماره ساخت و در خدمت قواى بدنى كمر بندگى بر ميان جان بست و ملك را خادم شيطان هوا گردانيد و جنود ابليس پر تلبيس را بر سليمان عقل فرشته نهاد سرورى داد لا جرم مالك دوزخ ويرا سرنگون در سجن جحيم انداخته بچندين اغلال و سلاسل مقيد و محبوس و بعذابهاى گوناگون جهنم معذب و از نعيم ابد محروم و مايوس خواهد گشت. شرم نايد مر ترا شه زاده ملك بقا روح را از حله خلق حسن كردى عرى ر وح از درون بفاقه و تن از برون بعيش در سراى تن اسير بند و زندان داشتن كى روا باشد بعالم شاه عريان داشتن ديو لعين بهيضه و جمشيد ناشتا و هر كه آئينه دل را كه قابل عكس انوار معرفت الهى و پرتو نور توحيد بود در زنگ شهوات و مرادات نفس و كدورات معاصى و غشاوه طبيعت فرو برده و بر آئينه ضمير خاك جهالت و بدبختى بيخته و پاشيده و جام جهان نماى روح را در ظلمات بدن و لجن دنيا غوطه داده كى روى فلاح و نجاح خواهد ديد و كجا پذيراى صلاح و قابل صيقل دل زداى كلمات حكمت آيات خواهد گرديد. توان پاك كردن ززنگ آئينه و ليكن نيايد زسنگ آئينه حكمت و نصيحت و موعظت دل خفته را بيدار كند اما دل مرده را سود نبخشد كَلَّا بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ فَطُبِعَ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا يَفْقَهُونَ. جان شهوت دوست از دانش تهيست او نه بيند جز كه اصطبل دواب همچو حيوان از علف در فربهيست غافل از انديشه يوم الحساب إِنَّا جَعَلْنا عَلى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَ فِي آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِنْ تَدْعُهُمْ إِلَى الْهُدى فَلَنْ يَهْتَدُوا إِذاً أَبَداً. چنان مكن كه اگر راه حس فرو بندند تو خويشتن را يكباره كور و كر يابى من غلبت شهوته عقله فهو أدنى من البهائم. علم و حكمت كمال انسانست تا تو از خشم و آرزو مستى خشم و شهوت جمال حيوانست بخداى ار تو آدمى هستى و از اين جهت سخن حق گزاران در گوش هوا پرستان تلخ مى نمايد و كلام حكمت گويان در مذاق متكبران و طبع خود پسندان مغرور بجاه و زينت ناخوش مى افتد.سَأَصْرِفُ عَنْ آياتِيَ الَّذِينَ يَتَكَبَّرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ إِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لا يُؤْمِنُوا بِها وَ إِنْ يَرَوْا سَبِيلَ الرُّشْدِ لا يَتَّخِذُوهُ سَبِيلًا وَ إِنْ يَرَوْا سَبِيلَ الغَيِّ يَتَّخِذُوهُ سَبِيلًا.و هر كه در مقام نصيحت و راست گوئى با ايشان در آيد بدشمنى وى گرايند و آغاز لجاج و عناد نموده چون سگ ديوانه در وى جهند و بزور تلبيس و مكر رد سخنانش كنند. دل كه با مال و جاه دارد كار دل چو سگ دان و آن دو چون مردار ببين كه حق تعالى از حال بلعم باعورا چگونه خبر مى دهد : لَوْ شِﯩْٔنا لَرَفَعْناهُ بِها وَ لكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ.اگر متوجه نصيحتش مى شوى زبان درازى مى كند و اگر وا مى گذارى همچنين بدخوئى مى كند و گزند مى رساند. سگ ديوانه دارى اندر دل اى مقيم از دو ديو ديوانه چون نصيحت پذيرى اى جاه ل شهوت حيز و خشم مردانه باب سوم فصل سيم در اصل سيم و آن تسويلات نفس اماره است و تدليسات شيطان مكار و لعين نابكار كه بد را نيك و نيك را بد وا مى نمايد و معروف را منكر و منكر را معروف مى شمارد و كارش ترويج سخنان باطل و تزيين عمل غير صالح و تلبيس و تمويه نمودن و بمكر و حيله و غرور گرائيدن و بزور خيالات فاسده و اوهام كاذبه انكار حق و ابطال براهين عقليه پيش گرفتن و بدروغ و وسواس و سفسطه اعتماد داشتن و بغرور و تلبيس ادراج شر در عداد خير و تصوير باطل بصورت حق نمودن و بتمويه و تدليس اعمال را لباس حسنه پوشانيدن.و حاصلش بجز خسران دنيا و آخرت چيزى نيست زيرا كه فعل شياطين بتمويه و تخييل است و وسواس بى حاصل و عمل اهل غرور چون عمل اهل سيميا بود بى بودست و بى بقاء و بغير از ناقصان و كودك طبعان از آن فريفته نمى شوند. قُلْ هَلْ نُنَبِّﯩُٔكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمالًا الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً.و جاى ديگر ميفرمايد كه وَ قَدِمْنا إِلى ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً. و ازين قبيلست تقليدات مقلدان بى بصيرت و تعصبات بارده ايشان و همچنين بحثهاى متكلمان و گفت و گوى مجادلان از روى طبع و هوا نه از روى جستن حق و راه هدى كَالَّذِي اسْتَهْوَتْهُ الشَّياطِينُ فِي الْأَرْضِ حَيْرانَ لَهُ أَصْحابٌ يَدْعُونَهُ إِلَى الْهُدَى اﯨْٔتِنا قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدى و طعن نمودن ارباب ملل و آراء و لعن كردن اصحاب بدع و اهواء هر يك مر ديگرى را كُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها. و همچنين است نسك جاهلان و عبادت بسيارى از خود پسندان چه در كافى از حضرت امام جعفر صادق عليه السلام منقولست كه ألا لا خير فى قراءة ليس فيها تدبر ألا لا خير فى عبادة ليس فيها تفكر.و از پيغمبر صلى الله عليه و آله منقولست كه گفت قصم ظهرى رجلان عالم متهتك و جاهل متنسك. نه هر كو آيد از كوهى بود با دعوت موسى نه هر كو زايد از زالى بود با سطوت دستان اولى و انسب بحال اين دو نفر آنكه اكتفا برواتب يوميه و فرائض مقرره كرده همچو ديگر عوام بكار نظام و نسق عالم پردازند و دست از تشبه به بلعم باعورا و شيخ بر صيصا باز گرفته بكسب و زراعت دنيا و امثال آن مشغول بوده مدد كارى ابناى جنس و همراهى خلائق نمايند و در طريق الفت و جمعيت از پرتو نور صحبت نيكان و بزرگان بهره ور گردند و از فضيلت البلاهة أدنى إلى الخلاص من فطانة تبراء در نگذرند تا از ممر خدمت بزرگان دين و روندگان راه يقين امروز نصيب گيرند و در روز قيامت در ظل حمايت شفاعت ايشان مشفوع گردند و همچو ناخن و شعر و استخوان كه بحيات حيوان زنده مى باشند جان سرمدى و حيات ابدى يابند كه من تشبه بقوم فهو منهم و من أحب شيئا حشر معه زيرا كه در هر دلى نور عزت و اسرار صمديت نيفتد و در هر گوشى طاقت سماع سطوات حقايق احديت نگنجد. جئتمانى لتسئلا سر سعدى زاهد بنماز و روزه خورسند مباش زاهد ار راه به رندى نبرد معذور است تجدانى بسر سعدى شحيحا كين پشه بروزگار عنقا نشود عشق كاريست كه موقوف هدايت باشد آن كس كه به بضاعت عقل مزخرف و بصيرت حولا و فطانت تبرا تصرف در اسرار دين و حقائق يقين كند و يا آنكه خواهد كه از راه خلوت نشينى و نافله گزارى بسيار و نماز و روزه بيشمار با غلظت طبع و قساوت و فظاظت قلب و قصور معرفت و جسامت قوت شهوت خود را يكى از برگزيدگان حق و خاصان و بزرگان دين شمرد و بر ديگران تفوق و ترفع نمايد نعوذ بالله حاصل آن جز ضلالت و حيرت نيست كه مَن يُضْلِلِ اللَّهُ فَلا هادِيَ لَهُ وَ يَذَرُهُمْ فِي طُغْيانِهِمْ يَعْمَهُونَ.و نتيجه اين جز كبر و نخوت چيزى ديگر نه و نتيجه كبر و نخوت دوزخ سوزانست كه أَ لَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوىً لِلْمُتَكَبِّرِينَ. نشوى بر نهاد خود سالار زانكه هر چند گرد بر گردى بنماز و بروزه بسيار زين دو هر روز تيره تر گردى اكنون بدان كه اين صفتهاى سه گانه را ثمرات و لوازم بسيارست و تبعات و لواحق بيشمار غير آنچه گفته شد از عداوت و خصومت با فقراى باب الله و جويندگان راه يقين و آن را در سه فصل ديگر بيان نمائيم. باب چهارم فصل اول در بيان نتيجه اعراض از معرفت نفس و علم معاد و آن ظلمت دل و عماى بصيرتست.فَإِنَّها لا تَعْمَى الْأَبْصارُ وَ لكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ.و همچنين ضيق صدر و عذاب قبر و معيشت ضنك و دل تنگ نصيب جاهلانست از جهت فراموشى از ياد حق.وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى . بدان كه اين چشم و گوش كه حالا آدمى بدان چيزها را مى بيند و مى شنود عاريتى است و قوامش باين بدنست كه در خاك مى ريزد و مى پوسد.و انسان را چشم و گوش ديگر هست كه آن حقيقى است و در آخرت باقيست زيرا كه نتيجه نور معرفتست و از لوازم حيات نشاه ثانيست كه قائم بروحست و در بدن مكتسب اخروى ظاهر م ىشود چنانچه نزد دانندگان معرفت احوال معاد روشن و ثابت گشته. اكنون چون جاهل بعلم نفس را گمان آنست كه اين چشم و گوش و حواس دنيا امر او را ثابتست و غاريتى نيست و خود را بدين چشم و گوش بينا و شنوا مى داند و در روز قيامت كه روز حقايقست و عاريتها مرتفع مى گردد و چشمى بجهت ديدن آخرت كسب نكرده گمانش آنكه او را چشمى بوده كه كورش كرده اند.پس مى گويد كه خدايا لِمَ حَشَرْتَنِي أَعْمى وَ قَدْ كُنْتُ بَصِيراً و ندانسته كه او را هرگز چشمى نبوده جز چشم عاريتى و چشم عاريت بكار آخرت نمى آيد. برو بفروش اين چشمى كه دارى يكى چشمى دگر بى غش و بى عيب كه در ديدن ندارد استوارى بدست آور براى ديدن غيب و همچنين گوش دنيا كه خر و گاو و همه جانوران را هست بكار شنيدن روز عقبى نمى آيد. گوش خر بفروش و ديگر گوش خر كين سخنها را نيابد گوش خر لَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا يَسْمَعُونَ بِها. همچنانكه روشنى اين عالم عاريتى است و سببش ذاتى نيست بلكه اتفاقيست زيرا كه از نور آفتاب و ماه و ستارگان و چراغها حاصل مى شود و اينها در آن روز مطموس و مكور و ب ىنور و مكدرند كه إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ وَ إِذَا النُّجُومُ انْكَدَرَتْ بدين قياس هيچ چشمى در آن روز نور ندارد الا چشم اهل بصيرت كه بنور معرفت چيزها را نبينند.پس هر آن كس كه امروز دلش كسب نور معرفت نكرده باشد و بعلم زنده نگرديده در آن روز كه اين نور محسوس چون نور آفتاب و ماه و غير آن باطل و مدروس و مطموس گردد وى در ظلمات افتد. اينست معنى ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَكَهُمْ فِي ظُلُماتٍ لا يُبْصِرُونَ و همچنين عذاب و ضغطه قبر و تنگى و تاريكى گور از سوء خلق و ضيق صدر ناشى مى شود زيرا كه احوال قبر تابع احوال صدرست.پس هر كه امروز منشرح الصدرست بايمان فردا منفسح القبرست بر وزن روضه رضوان و هر كه دلش پر از اسرارست گورش پر نور عالم انوارست.و همچنين هر كه جانش جاهل و قاسى است و جسمانى و جاسيست تنش باتش دوزخ سوختنيست و هر كه چشم دلش كورست دائم معذب و محبوس در گورست و عالم روشن در چشمش سياه و تاريكست. چو چشم كور باشد گور كافر دل بى علم او نبود حضورى سياه و تنگ و تاريك و مكدر چراغ مرده را كى هست نورى بدان كه هر كه معرفت نفس كما هى داند و احوال وى چنانكه عرفا را حاصلست شناسد كشف قبور بر وى آسانست و وى مى داند كه القبر إما روضة من رياض الجنة أو حفرة من حفر النيران چه معنى دارد : بسان روضه باشد جان احرار كه باشد حفره جان تنگ اشرار سينه اى باشد كه روزى دو هزار نوبت انبياء و اولياى خدا بزيارت آن آيند كه ايشان را ياد كند و حاضر سازد.و حق جل و علا بر آن سينه تجلى كند كه دلش ذكر خدا كند و ملائكه و ارواح بسلام وى آيند كه وَ الْمَلائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بابٍ و سلام حق بوى رسانند تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ پس هر سخن حق كه بشنود آن سخن از آن درها ببهشت افتد.و سينه اى باشد كه بروزى دو هزار بار با مسلمانان جنگ آورد و با مردمان خصومت كند و پر از لعنت و كذب و افترا و دروغ و ناسزا باشد و پيوسته آتش خشم خدا در آن سينه مى سوزد كه نارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ و فى الحقيقه آن سينه كنده اى از دوزخ باشد و سخن كه در وى افتد بدوزخ افتد. اى آنكه زآتش درون مى سوزى گر زآنكه نمونه اى زدوزخ طلبى سخنم شد بلند و مى ترسم از نار جحيم خشم تون مى سوزى بنگر بدرون خود كه چون مى سوزى كه مرا چيزى از زبان بجهد خداوندا اين سخنان را در روضه سينه پاكان و روشن دلان جاى ده و از دوزخ سوزان كوتاه طبعان و حفره نيران تيره دلان پر شر و فتنه و آتش فساد دور دار. و بدان كه جميع عرفاء و كافه محققان حكماء بر آنند كه قوام نشاه آخرت بدل آدميست و حيات دل بمعرفتست : جسد از روح و روح از علم برپاست حيات جمله از قيوم داناست و عمارت بهشت و قصور و انهار و اشجار و طيور و حور و غلمان همه بتعمير دل و تكميل ويست باعتقادات حقه و نيات صادقه بان الجنة قاع صفصف و إن غراسها سبحان الله.نشور و نماى درختان بهشت و ميوهاى وى از دانه علم و آب يقين است و تنقيه زمينش از اخلاص قلب بسبب اعمال شايسته و افعال پسنديده كه زمين آخرت را از خار و خاشاك و گياههاى زهرناك شور و تلخ و خود رسته پاك كند تا آنكه قابل غرس درخت علم ميوه يقين گردد.إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوانُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ دليليست واضح بر آنكه قوام آخرت و حيات همه در آنجا بعلم است. و انكه جنت را نه زالت بسته اند حق همى گويد كه ديوار بهشت بلكه چون آب و گل آدم كده هم سرير و قصر و هم تاج و ثياب بلكه از اعمال و نيت بسته اند نيست چون ديوارها بيجان و زشت نور از آهك بارها تابان شده با بهشتى در سؤال و در جواب زيرا كه بهشتى هر چه تصور كند در بهشت موجود مى شود و در حديث آمده كه إن فى الجنة سوقا يباع فيه الصور.قال بعض العلماء السوق عبارة عن اللطف الالهى الذى هو منبع القدرة على اختراع الصور بحسب المشية و انطباع القوة الباصرة به انطباعا ثابتا ما دامت المشية. اى عزيز ايمان ببهشت و دوزخ ركن عظيمست در دين و كم كسى را اين اعتقاد حاصل است از روى برهان و يقين نه ظن و تقليد و تخمين.بيشتر دانايان و مجتهدان درين مساله مقلدانند و مثل ابو على سينا كه رئيس فلاسفه اسلامش مى دانند در اين مساله بتقليد راضى شده و بكشف و برهان ندانسته تا بديگر ارباب بحث چه رسد.حقائق احوال آن نشاه را جز بنور متابعت سيد انبياء و عليه و آله السلام و الدعاء نمى توان دريافت زيرا كه معرفت دنيا و آخرت و بهشت و دوزخ و معرفت ملائكه و جن و روح و كروبيين و احوال معراج و معيت حق تعالى با كل موجودات و همچنين سير معراج و طى سموات و نظائر اينها از علوم مكاشفاتست كه عقل ارباب فكر و اهل نظر از ادراك آن عاجزست و لوح اين علوم جز در مكتب وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً نوشته نم ىشود. بعد از آنكه آئينه دل انسان بصيقل ايمان و طهارت از غشاوه تعلق بد و نيات مصفى گشته باشد و دست از نشاه صورى و حيات مجازى شسته : دير شد تا هيچكس را از عزيزان نامدست بى زوال ملك صورت ملك معنى در كنار ازين درگذريم تا از مقصود دور نيفتيم.پس گوئيم چون دانستنى كه روشنى آن نشاه بمعرفت دل و نور يقين است پس هر مؤمنى بقدر نور ايمان و عرفانش آن راه را بيند تا آنگاه كه بمقصود اصلى رسد. كس باشد كه دلش بنور يقين چون آفتاب باشد و بر همه عالم تابد و كس باشد كه همين پيش پاى خود بيند و بس و نورش بقدر ابهام قدمش باشد.و آن نيز گاه مضى ء باشد و گاه منطفى فاذا ضاء قدم مشى فاذا طفى قام.و مراتب اوساط همچو نور ماه و زهره و مشترى و ديگر كواكب تا بشبها رسد و بعد از آن مثل چراغهاى بزرگ و كوچك. و سعى و حركت مردم در طريق آخرت نيز بقدر نور علم ايمان ايشانست و مرور هر كس بر صراط بقدر نور آن كس است چنانكه در آيه نُورُهُمْ يَسْعى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ مفهوم مى گردد.در خبر آمده بعد از ذكر تفاوت مراتب نور و ايمان كه مرورهم على الصراط على قدر نورهم فمنهم من يمر كطراف العين و منهم من يمر كالبرق و منهم كالسحاب و منهم كانقضاض الكواكب و منهم من يمر كشد الفرس و الذى أعطى نور على قدر إبهام قدمه يحبو على وجهه و رجليه يجر يدا و يعلق أخرى و يجر رجلا و يعلق أخرى و يصيب جوانبه النار قال فلا يزال كذالك حتى يخلص الحديث. پس آنچه در حديث آمده از پيغمبر صلى الله عليه و آله كه لو وزن ايمان على بايمان الخلائق لرجع مثل آنست كه گوئى اگر موازنه كنى نور آفتاب را بنور همه چراغها هر آينه بر همه فايق آيد زيرا كه نور ايمان عوام مثل نور چراغهاست و ايمان اولياء نورش همچو نور ماه و ستارگان بزرگست و ايمان پيغمبران همچو نور آفتابست.و همچنين تفاوت انشراح صدور همچو تفاوت اتساع مواقع نورست و همچنانكه منكشف مى شود بنور آفتاب صورتها كه در آفاقست و از نور چراغ منكشف نم ىشود الا بقدر زاويه تنگى ازين خانها همچنين بنور علم و ايمان عارفين بحق جميع عالم ملكوت و هر چه در آفاق آن عالمست با سعت وى منكشف م ىگردد.و ما اين مساله را در موضع خودش بيان كرد هايم كه روشنى چيزها بعلم و نور عقلى موجود شدن آنست نه چون روشن شدن چيزهاى محسوس است بنور محسوس مثل نور آفتاب و غير آن و بيان كرده كه هر عالمى را در آن نشاه عالميست.از ملك و ملكوت همه قايم بويند بى مزاحمت و تضايق اينجا موضع بيان آن نيست : تو چه دانى بهشت يزدان چيست تو چه دانى كه جنت جان چيست فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ. باب پنجم فصل دوم در نتيجه اصل دوم كه متابعت شهوت و آرزوهاى نفس و پيروى غرضهاى دنياست و آن از فطرت اصلى منسلخ شدنست و كور و گنگ با بهائم و حشرات محشور شدن زيرا كه هر صفت كه در دنيا بر كسى غالب شود بسبب بسيارى افعال و اعمالى است كه صاحب آن صفت را مى باشد و در روز قيامت صاحبش بصورتى مناسب آن صفت محشور مى شود. اگر صفت شهوت بر وى غالبست بصورت خرس و خوك محشور ميگردد و اگر صفت غضب و درندگى غالبست بصورت سگ و گرگ و اگر گزندگى و ايذا بصورت مار و عقرب و اگر دزدى و حيله بصورت موش و كلاغ و اگر تكبر بصورت شير و پلنگ و اگر رعنائى و خراميدن بصورت طاوس و كبك و اگر حرص و ذخيره كردن چيزها بصورت مورچه. و همچنين در باقى صفات چنين ميدان چنانچه در حديث آمده كه يحشر الناس على صور نياتهم يحشر بعض الناس على صورة يحسن عندها القردة و الخنازير.و اشاره بمثل اين معنيست يَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ...وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ. ز تو هر فعل كاول گشت ظاهر بعادت حالها با خوى گردد همه احوال و افعال مدخر همه پيدا شود آنجا ضمائر دگر باره بوفق عالم خاص بران كردى بيارى چند قادر بمدت ميوها خوش بوى گردد هويدا گردد اندر روز محشر بخوان تو آيه تبلى السراير شود اخلاق تو اجسام و اشخاص و بدان كه اين معنى نزد دانايان علم نفس و متتبعان نتائج اخلاق و ضمائر و لوازم تبعات سرائر بغايت روشن هويداست چنانچه بر بعضى از ايشان احوال نشاه ديگر چنان منكشف مى گشته كه هر كس را بصورتى كه در قيامت بدان محشور خواهد شد امروز مشاهده مى كرده اند چنانچه علامه دوانى از استاد خود نقل نموده كه وى از بعضى ثقات شنيده كه در نواحى فارس شخصى از اهل كشف بوده يك روزى مستغرق در حال خود بوده كه يكى از اهل دنيا بديدن وى آمده بود.وى بخادم خود خطاب مى كرده كه چرا م ىگذارى كه اين خر بدرون آيد بيرون كن وى را.آخر كه از آن حالت باز آمد خادم آنچه رفته بود عرض نمود گفت ما قلت إلا ما رأيت و لم أكن واقفا على ما تقول من نگفتم مگر آنچه ديدم و از آنچه تو مى گوئى واقف نبودم.و هم درين معنيست اين رباعى : خوى خوش تو بهشت و باغ تو بس است ور آنكه نعوذ بالله اين وصف تو نيست تسليم و رضا چشم و چراغ تو بس است محرومى اين صفات داغ تو بس است و تناسخى كه آن حقست و باطل نيست همين است كه باطن در دنيا ممسوخ و مبدل مى گردد و خوى اصلى ديگرگون مى شود و در روز قيامت و رستاخيز بصورتى مناسب آن خلق از گور بر مى خيزد زيرا كه در آخرت اجساد بمنزله ضلال ارواحند و هر روحى را بدنى مكتسب لازم م ىباشد كه هرگز از وى منفك نمى گردد. گويم سخنى زحشر چون خور از ميغ اين جان و تنست كه هست شمشير و غلاف بشنو كه ندارم از تو اين نكته دريغ آن روز بود غلافش از جوهر تيغ و علم آخرت و كيفيت حشر اجساد را غير اهل بصيرت و شهود ندانند و ارباب علوم حكميه رسميه از كيفيت آن بى خبرانند تا بظاهر بينان چه رسد.اين نسخ باطن درين امت بسيارست بيننده بايد كه تماشا كند و چندين قرده و خنازير و عبده طاغوت در لباس زهد و صلاح و شيد و زرق بيند كه همه بجهت پيروى شهوت و غضب و گمراهى و متابعت شيطان چگونه از فطرت اصلى برگشته و با بهائم و سباع و شياطين برابر گشته و بدين صورتها در روز وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ مصور و مجسم خواهند گرديد بهيات اين جانوران بروز خواهند نمود. اى عزيزان ديدن و شنيدن كه تو مى دانى در روز قيامت باطل و هرزه است و اين چشم و گوش كه تو آن را چشم و گوش مى دانى و بر آن چيزها را مى بينى و مى شنوى در آن روز از عمل معزول و معطلست و همچنين كورى آنجا كورى چشم دلست فَإِنَّها لا تَعْمَى الْأَبْصارُ وَ لكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ و كرى آنجا كرى سمع جانست إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ إِنَّ فِي ذلِكَ لَذِكْرى لِمَنْ كانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِيدٌ.و اين نطق كه تو آن را نطق و سخن گوئى مى پندارى با خرس و گنگى برابرست صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَعْقِلُونَ. كفار قريش و منافقان مثل ابى لهب و ابى جهل و غير آن همه را اين چشم و گوش و عقل دنيا بود و مى شنيدند و مى ديدند و متكلم بودند و بحث مى كردند و با پيغمبران خداى صلى الله عليه و آله گفت و گوئى كه متكلمان كنند مى كردند و والله إن عيونهم لفى وجوههم و إن أسماعهم لفى آذانهم و إن قلوبهم لفى صدورهم و لكن العناية الالهية ما سبقت لهم بالحسنى. اى بى خبر از جهان معنى با تو چه كنم بيان آن ختم و مهر كه در قرآن مذكور است نه برين دهانست كه خاك خواهد شدن و ليكن بر دلست الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَل ى أَفْواهِهِمْ وَ تُكَلِّمُنا أَيْدِيهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ.هيات بدن و اشكال دست و پا گواهى م ىدهد كه صاحب اين بدن چه صفت دارد و نيتش چه بود.و همچنين طمس نه اين عين راست بلكه نصيب چشم اندرونى گمراهانست كه وَ لَوْ نَشاءُ لَطَمَسْنا عَلى أَعْيُنِهِمْ فَاسْتَبَقُوا الصِّراطَ فَأَنَّى يُبْصِرُونَ. و اين صورتها بجهت مسخ باطن و محشور شدن در روز آخر بصورت سگ و خوك و موش و بوزينه و پلنگ و مار و غير آن واقع مى گردد و روى مى دهد كه وَ لَوْ نَشاءُ لَمَسَخْناهُمْ عَل ى مَكانَتِهِمْ فَمَا اسْتَطاعُوا مُضِيًّا وَ لا يَرْجِعُونَ.و آنچه در قوم موسى عليه السلام واقع مى شد نمونه اى بود از احوال آخرت كه بواسطه رسوخ نفس آن جماعت در آن صفات بدن نيز متحول بدان مى شد و در اين امت بدان مثابه نمى باشد و اگر چه حديث إخوان العلانية أعداء السريرة يلبسون مشوك الكباش و قلوبهم كالذآب دليلست بر وجود مسخ باطن. باب ششم فصل سيم در نتيجه و ثمره اصل سيم از رؤساى شياطين كه اسباب و دواعى شيطانى اند بدان كه نتيجه تسويلات نفس اماره و مكايد قوت شيطانيه نيز بسيارست از آن جمله عذاب ابدى و خسران سرمديست و سوختن بنار جحيم و مقيد گشتن بعذاب اليم.و اين آتشيست كه اكنون در درون متكبران و خودپسندان زبانه م ىكشد چنانچه اهل بينش و صاحبان كشف بحسب وَ بُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِمَنْ يَرى امروز مشاهده آن ازيشان مى كنند و بعلم اليقين و عين اليقين آتشى را كه در روز آخرت در ايشان در مى گيرد و بدان سوخته م ىشوند اليوم افروخته م ىيابند.كَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ ثُمَّ لَتَرَوُنَّها عَيْنَ الْيَقِينِ چنانچه از اين ابيات معلوم مى گردد. از آن نورى كه در جانم نهانست به بينم دوزخى را من نگون سر جهد برقى در و هر دم ز گلخن بيندازد بهر وقتى يكى پوست نگون سر اوفتاده در جهنم بچندين سلسله بسته تن او بهر دم مى فتد برقى بسويش كه حال آن جهان از وى عيانست فتاده آتش اندر جان و در بر بسوزد زآتش جان در دمش تن بيفتد هر دم از چشمش يكى دوست بصد زنجير آتش بسته درهم ز آتش غلها در گردن او از آن برق آتشى افتد برويش و از مضمون ثُمَّ لَتُسْﯩَٔلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ معلوم مى شود كه اين نعمتهاى دنياست و لذتهاى دنياست و لذتهاى نفس و آرزوهاى هوا كه فردا منشا نعمتها و عقوبتهاى اخرى مى گردد.چه خوش گفت از الهى نامه عطار كه جانم بنده تحقيق آن يار : از اين آتش كه ما را در نهادست حريصى بر سرت كرده فسارى شكم كزتو بر آورد آتش و دود مسلمان در جهان كمتر فتادست ترا حرص است و اشتر را مهارى از اين دوزخ بدان دوزخ رسى زود كُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِيراً.هر گاه بسبب گرسنگى يا خواب آن آتش فتنه و فساد فرو مى نشيند باز بسبب ورود اسباب وى آن ماده شر و عناد بهيجان مى آيد و خرمن انديشه عاقبت را مى سوزد.فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكافِرِينَ. درونت آتشى شد پر شراره ز نفس آتش فتاده در جهنم كه ميسوزد زوى ناس و حجاره زوى سوزد همى ابليس و آدم اين آتشيست كه امروزش باب توبه و قطره اى چند اشك از روى ابتهال و تضرع مى توان نشانيد و فردا كه شروع در شعله زدن و زبانه كشيدن كند بصد هزار دريا يك شراره اش را نمى توان پوشانيد.و از جمله نتائج غرور شيطانى و تسويلات نفسانى آنست كه اكثر متكلمان و ظاهر پرستان مى خواهند كه بدين عقل مزخرف و نقل منحرف حق را دريابند و در اسماء و صفات الهى سخن گويند و سر معاد و حشر اجساد را از راه حواس دريابند و بى متابعت مسلك اهل رياضت و اصحاب قلوب احكام الهى را بنقل و قياس ثابت كنند.يَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ.ندانسته اند كه اين علوم جز بتصفيه باطن و رياضت بدن و ترك جاه و شهرت وصيت و جمعيت دنيا و تجريد از رسوم و عادت خلق ميسر نمى شود و ب ىپيروى اهل دل در متابعت انبياء و اولياء عليهم السلام و اقتباس نور معرفت از مشكوة ابواب خاتم نبوت و خاتم ولايت عليهما و آلهما السلام ذره اى نور يقين بر دل هيچ سالكى نمى تابد. دير شد تا هيچكس را از عزيزان نامده است بى زوال ملك صورت ملك معنى در كنار چه شرط سالك آنست كه از راه دل تنها نه از راه زبان طلب حق كند و از راه باطن پيروى قرآن و اهل پيغمبر آخر الزمان صلوات الله عليهم اجمعين نمايد نه بمجرد نقل و داستان از راه زبان.پيغمبر صلى الله عليه و آله فرموده إنى تارك فيكم الثقلين ما إن تمسكتم بهما لن تضلوا بعدى أبدا أولهما كتاب الله حبل ممدود من السماء إلى الارض و عترتى أهل بيتى همچنانكه در قرآن و كتاب متشابهات هست كه آن را بغير از علماى راسخين ادراك نميكنند.و همچنين در حديث و خبر الفاظ مشترك و متشابه هست كه او را بغير از اهل بصيرت و يقين در نمى يابند. ز انكه از قرآن بسى گمره شدند مر رسن را نيست جرمى اى عنود هر كه را روى به بهبود نبود ز ان رسن قومى درون چه شدند چون ترا سوداى سر بالا نبود ديدن روى نبى سود نبود هر گاه ديدن شخص نبى بى آگاهى ضمير و معرفت باطن مر كسى را سود نداشته باشد شنيدن حديث وى از راه روايت بى درايت بطريق اولى فايده نخواهد داشت بلكه باعث چندين غرور و اعوجاج و ضلال ميگردد. يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً.اكثر متكلمين و ارباب رسوم اعتماد بر مجرد سماع و روايت نهاده از راه بدر مى افتند و م ىخواهند كه تصحيح احكام الهى بى نور عرفان از راه حواسى كه مثار غلط و التباس اند كنند و هر سالكى را كه مخالف طور عقل ظاهر بين خود دريافتند منكر وى م ىشوند و شروع در ايذاء و عناد و استهزاء مى نمايند. فردا كه پيشگاه حقيقت شود پديد شرمنده رهروى كه عمل بر مجاز كرد اين حواس اگر چه بوجهى محتاج اليهااند بوجهى حجاب راهند.حاجت نفس بدين حواس بجهت آنست كه وى در اول كون بغايت ناقص و بالقوه است و خالى از جميع علومست و اين حواس بجاى لوح مكتب طفوليت وى اند زيرا كه بدينها نقوش و صور موجودات را ادراك مى كنند و از صورت بمعنى راه مى يابد و منتقل مى شود كه من فقد حسا فقد علما و از معنى بسوى حقيقت. هر شيئى سير آخرت از قوت بفعل مى آورد و ليكن بنور حدس و كشف ساطع راه را مى بيند و بپاى سلوك و برهان قاطع قطع و طى آن راه م ىكند. غازيان طفل خويش را پيوست كه چون اين طفل مرد كار شود عالم حس و وهم و فكر و خيال تيغ چوبين از آن دهند بدست تيغ چوبينش ذوالفقار شود همه بازيچه اند و ما اطفال چه هر كه بر ادراك حواس كه مثار غلط و التباس است اعتماد نمايد و سير آخرت را همچو سير دنيا شمرد و عقل ظاهر بينش از ثقبه اصطرلاب تن و اين آلات جسمانيات خواهد كه در ارتفاع آفتاب قيامت بنگرد و كواكب حقائق ملكوت اعلى را بدان بشمرد جز كلال بصر و اضمحال چشم و گوش و ملال طبع و زوال عقل و هوش حاصلى نمى اندوزد. يَنْقَلِبْ إِلَيْكَ الْبَصَرُ خاسِئاً وَ هُوَ حَسِيرٌ. ز بينندگان آفريننده را نه بينى مرنجان دوبيننده را و چه جاى حواس كه عقل نيز تا بنور عشق منور نگردد راه بمطلوب اصلى نمى برد و همچنانكه حواس از ادراك مدركات قوت نظر عاجزند عقل نظرى از ادراك اوليات امور اخروى عاجزست.و ازين قبيل است معرفت روز قيامت كه بقدر پنجاه هزار سال دنياست و سر حشر و رجوع جميع خلائق بﭙﺮوردگار عالم و حشر ارواح و اجساد و نشر صحايف و نظائر كتب و معنى صراط و ميزان و فرق ميانه كتاب و قرآن و سر شفاعت و معنى كوثر و انهار اربعه و درخت طوبى و بهشت و دوزخ و طبقات هر يك و معنى اعراف و نزول ملائكه و شياطين و حفظه و كرام الكاتبين و سر معراج روحانى و هم جسمانى كه مخصوص خاتم انبياست عليه و آله و الصلوة و ساير احوال آخرت و نشاه قبر و هر چه ازين مقوله از انبياء عليهم السلام حكايت كرده اند همه از علوم و مكاشفاتيست كه عقل نظرى در ادراك آن اعجمى است و جز بنور متابعت وحى سيد عربى و اهل بيت نبوت و ولايتش عليه و عليهم السلام و الثناء ادراك نمى توان كرد و اهل حكمت و كلام را از آن نصيبى چندان نيست. اى دوست حديث عشق ديگر گونست گر ديده دل باز گشائى نفسى وز گفت و شنيد اين سخن بيرونست معلوم شود كه اين حكايت چونست لوح اين كتاب جز در مكتب تقديس بقلم ابداع عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ نوشته نمى شود و خواندن آن كتاب جز بسعى وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحى ميسر نگشته و سواد اين خط جز بتاييد عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُو ى از قوت بفعل نمى آيد و علم بوى جز بتعليم وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً دانسته نمى گردد. من رامه بالعقل مسترشدا و شاب بالتلبيس أسراره راه توحيد را بعقل مجو ز انكه كرده است قهر الا الله من چون تو هزار عاشق از غم كشتم اسرجه فى حيرة يلهوا يقول من حيرته هل هو ديده روح را بخار مخار روح را بر دو شاخ لا بردار كز خون كس آلوده نشد انگشتم باب هفتم فصل ديگر در بيان نصيحت و تنبيه بر طريق سعادت و شقاوت اى صورت پرست غافل آنچه گفته شد همه از راه نصيحت و سلامت قلب بود از آفت خشم و غيظ و حقد و حسد مشفقا عليك نه از راه عداوت و خصومت.و چون دانستى بدين بيان روشن كه حب و جاه و منصب و لذت مال و رياست و غرور نفس اماره بمكر و حيلت و آنچه بدان ماند از امراض نفسانى و از مهلكاتست و از اصول جهنمست كه همين كه رسوخ در نفس پيدا كرد و مزمن گشت اطباء روحانى از علاج آن عاجزند و حسم ماده آن را نمى توانند كرد چنانكه اطباء جسمانى از علاج اكمه و ابرص عاجزند.از حضرت عيسى على نبينا و آله عليه السلام منقولست كه گفت من از علاج اكمه و ابرص عاجز نيستم و از علاج جهل مركب عاجزم زيرا كه از جمله امراض نفسانيست و همه امراض نفسانى چنانست كه چون راسخ گشت موجب هلاك ابدست و زوالش محالست. اكنون اگر سنگ نيستى و اين صفتها در تو راسخ نگشته خود زود اثرش ظاهر خواهد شد و اگر نه خود مدتيست كه تعزيت تو و همگان سنگانت بداشته ام أَمْواتٌ غَيْرُ أَحْياءٍ وَ ما يَشْعُرُونَ بر سر گورت خوانده اگر كار آخرت را در تو نهاده بودى بچندين ادبار مبتلا نگرديدى و اگر آزادگى دنيا و آخرت از تو مقصود بودى بچندين سلاسل و اغلال مقيد نگشته مى بودى و العلم عند الله. و چون دانستى كه اين سه اصل از اصول جهنمست و همه شاخهاى شقاوت و بدبختى ازين سه بيخ رسته است و از نتائج و ثمرات و لوازم و تبعان اين بيخهاست اكنون ساعتى بخود رجوع كن و در خود لحظه اى فرو رو و ببين كه اين سه اصل در تو موجود هست يا نه. اگر بيابى كه اين سه يا بعضى ازين در باطن تو موجودست پس خود را مريض النفس مى دان و در صدد علاج آن مرض سعى كن كه از مهلكاتست و بدانچه اطباء ارواح و نفوس از قوانين علاج در دفع و ازاله هر مرضى ازين امراض نفسانى قرار داده اند عمل مى كن و در هر بدى كه بمردم نسبت م ىدهى خود را بدان متهم ميشناس و همچنين در اعتقادات و اعمال رأى خود را باطل و عليل مى دان كه رأى العليل عليل.ليكن مشكل آنست كه خود را بدين صفات سليما جهل موصوف نمى دانى و لحاف غرور شيطان را در سر كشيده پندارى كه مگر كسب دانشى يا هنرى كرد هاى زيرا كه مشغول بوده اى چندگاه بخواندن و نوشتن درس و مقالات شيوخ و حفظ اقوال و تحصيل اساتيد عاليه و علاوه آن كشته تحسين عوام و تعظيم ناقصان. هيهات كاشكى آنچه خوانده بودى و دانسته نمى خواندى و نمى دانستى. اين خرمن دانش كه تو اندوخته اى سرمايه مرد خوشه چينى به از اوست دولتى م ىبود اگر لوح انديشه ات ازين نقشها ساده مى بود يا بر سذاجت اصلى خود كه البلاهة أدنى إلى الخلاص من فطانة تبراء عود مى نمودى.حكايت تو و كسب علوم كردن و نفس خود را بصور فاصده مصور ساختن حكايت آن نقاشيست كه در بلاد يونان بوده بيكى از حكماء ميگفت كه حصص بيتك لاصوره.آن حكيم در جواب گفت صوره لا حصصه.معلوماتى كه تو خانه دل را كه در اصل لايق آنست كه محل معرفت دو حكمت بوده باشد بدان منقش و مصور ساخت هاى سزاوار آنست كه باب نسيان شسته و بسفيد آب سذاجت اندوده شود تا يكبار ديگر اگر خدا خواسته باشد چيزى كه بكار آيد در وى ثبت گردد بعد از محو كه يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ. دل را كه مهين خزانه معرفتست خاطرت كى رقم فيض پذيرد هيهات بازيگه نقشهاى طفلان كردى مگر از نقش پراكنده ورق ساده كنى لكن چه فايده كه اكثر جاهلان خود را كامل مى دانند و اكثر اهل تلبيس و غرور خود را محق و مصيب مى شمرند و بسيارى از بيماران نفس و هوا خود را صحيح مى پندارند.اما چه گوئى در باب حب جاه و رياست و محبت دنيا و مال و عزت اين را چه گونه انكار خواهى كرد و بچه حيلت و غرور خود را معذور خواهى داشت. نمى بينى كه در جمع اسباب و تحصيل مستلذات چگونه سعى بجاى مى آورى و در خدمت اهل ثروت و منصب چه عمر ضايع م ىكنى و در عبوديت حكام و سلاطين چگونه اوقات را مستغرق م ىسازى و بفنون حيل و مكر چگونه در توسيع اسباب عيش مى كوشى و على الدوام در فكر زيب و زينت خود و پيوستگان جان و ايمان صرف مى كنى. اگر اين را نيز ندانى زهى غرور و جهالت كه اكثر عوام و جهال دنيا بر تو شرف خواهند داشت زيرا كه ايشان معترفند باين مرض محبت دنيا و تو نيستى و اگر اين علت در خود معلوم كرده اى پس ساعتى بخود پرداز و بدان كه سر جميع بدبختى همين است چنانچه پيغمبر فرموده است كه حب الدنيا رأس كل خطيئة. و همين علتست كه منشا عداوت تو و همسرانت با فقيران و گوشه نشينان شده است زيرا كه تو و ايشان مى خواهيد كه از راه شيد و ريا و تشبه بعلماء و كسب جاه و عزت و تحصيل مال و ثروت كنيد و عوام را بزور حيله و تلبيس صيد خود سازيد و اسباب تمتع دنيا را از راه صورت صلاح و تقوى فراهم آوريد.و اگر از كسى استشعار آن نموديد كه بحسب باطن آگاه و مطلعست بر مكر و غدر و نقص و جهالت و كيد و بطالت امثال شما مى خواهيد كه بنيادش در روى زمين نباشد كه مبادا چيزى از وى سر زند از فعل و قول و عمل كه منافى مسلك هوا پرستى و غرور باشد.و اگر خود احيانا در مقام نصيحت در آيد يا شيوه جاهلان و منافقان را مذمت نمايد يا كلمه اى از روى حقيقت بر زبان آرد كه مضاد طبيعت اهل شيد و مكر باشد فى الحال دود كبر و نخوت از مهوى ديگدان غضب و شهوت غليان پذيرفته بمصعد دماغ مرتفع گردد و درون گنبد دماغ را چنان تيره و سياه سازد كه جاى هيچ انديشه صحيح در آن نماند و چنان گرد و غبار حقد و حسد صفحه آئينه ادراك را فرو گيرد كه گنجايش صورت نصيحت نماند و چراغ عقل كه باندك سببى از غايت كم نورى مخفى ميگردد از باد نخوت دماغ فرو ميرود : شمع دلشان نشانده پيوست آن باد كه در دماغشان هست فى الحال در مقام خصومت و جدال يا مكر و احتيال در آمده بچندين وجه رد سخنانش نمايند و قدرش را در نظرها بشكنند. قدر من كند كند عدو گه گه كى شود زآفت دبير و قلم چون دبيران ز نقش بسم الله قدر بسم الله از دو بدرة كم گاهى از راه تفقه و لباس صلاح چنانچه شيوه متقشفان و اهل شيد است و گاهى از راه حيله و مكر چنانچه شبحه اهل غدرو كيدست و گاهى بطريق بحث و عناد و لجاج و لداد چنانچه عادت متكلمان و ارباب جحود و انكار و استكبارست و گاهى بطريق بى التفاتى و علوشان و افتخار چنانچه صفت رعنايان و متكبرانست.و ازين قبيل بوده اند جمعى منافقان دين و دشمنان راه يقين كه در زمان رسول الله و ائمه طاهرين سلام الله عليهم اجمعين بوده اند از احبار يهود و منافقان كه دائما دشمنى با اهل حق از راه اغترار بخدا و رسول و بسبب انتحال دين و مذهب م ىكرده اند. و همچنين اند جمعى كه انكار علوم حقيقيه و معارف يقينيه مى نمايند و مذمت طريق اهل حقيقت و عرفان مى نمايند و تحسين شيوه تن پرستان و جاهلان بنا بر تعارف اصلى و تناسب و تشابه جبلى كه نفوس معطله و عبده الهه هوا و عباد هياكل و اصنام دنيا و تبعه و خدمه شياطين و اهل بدع و اهوا را با هم مى باشد مى كنند.أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ.و از بعضى آيات قرآنى چنان معلوم ميگردد كه يهود منكر ملائكه مقدسين و نشاه روحانيات و ملكوتيين و عالم تجرد و تقديس بوده اند و عالم را منحصر در نشاه اجسام مى دانسته اند مثل اين آيه كه مَنْ كانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِيلَ وَ مِيكالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْكافِرِينَ و مثل مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ و مثل مَنْ يَكْفُرْ بِاللَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا بَعِيداً. و هر گاه ببرهان عقلى و كشف قلبى بر طبق شواهد نقلى محقق و معين شده باشد وجود ملائكه روحانيه و عالم عقلى و ارواح مقدسه كه از لوث طبيعت پاك و از رجس آثار شهوت و غضب مبرا و از اكل و شرب منزه اند چنانچه در كلام امير المؤمنين و امام الموحدين عليه السلام در چندين موضع از خطب و كلمات حقيقت آياتش مذكور است پس هر كه منكر حقيقت ملائكه باشد و باطل داند و خود هر چه بيرون از مدركات حواس خمسه باشد نفى نمايد اين قسم كسى نزد عارف محقق و بصير محدق حكم كفار يهود خواهد داشت مثل ظاهريه و حشويه. و همچنين اند جماعتى كه بغير از حق تعالى بهيچ مجردى قائل نيستند و بيشتر معلوم شد كه هر كه عالم را منحصر در عالم حس و عالم شهادت داند وى از منكران نشاه قيامتست ضميرا و اعتقادا و از جمله كسانى نيست كه الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ بر ايشان صادق باشد. و هر كه روز آخرت را از جنس روزهاى دنيا شمرد حقيقة از جمله يؤمنون باليوم الآخر نخواهد بود. پس معلوم شد كه فرق از زمين تا آسمان حاصلست ميانه اسلام زبانى و ايمان قلبى.نه هر كسى كه بلفظ اقرار نمايد به اركان دين وى مؤمنست اگر چه بظاهر احكام مسلمانان بر او جاريست.مؤمن حقيقى آن كسيست كه عارف بخدا و ملائكه خدا و كتابهاى خدا و رسولان خدا و روز آخرت باشد كه وَ الْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ و مَنْ يَكْفُرْ بِاللَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا بَعِيداً.و اين ايمان عطائى نوريست كه خداى تعالى از خود بر دل مؤمن مى افكند كه بدان نور هر يك ازين نورهاى عالم غيب را ادراك مى كند. يكى نوريست از حق پرتو افكن بنور حق توان راه يقين رفت تو اى محجوب ازان نور اى سيه دل چنان محبوس اين محسوس گشتى وجودى در جهان چون آدمى نيست حقائق را بدو پيوند ازانست اگر نه جانش از حق نور تابست دل او چشمه آب حيات است ضميرش مردگانرا نفخ صورست ضميرش هست چون صحراى محشر برون آرد زهر محسوس جانى بيكدم طى كند هر دو جهان را زمين و آسمان زان گشته روشن ازينجا تا بملك داد و دين رفت از ان ماندى بدنيا پاى در گل كه از عقل و خرد مايوس گشتى جز او كس را بايزد همدمى نيست كه جانش سايه خورشيد جانست چرا هر چيز را با وى حسابست كه در وى زندگى كائناتست كه صورت هر حقيقت را چو كورست كه در وى حشر ميگردند يكسر بسازد در خود از جانها جهانى زمين بگذارد و هم آسمان را باب هشتم فصل در پيدا كردن راه خداى كه مسلوك روندگان و مسلك بينندگانست قُلْ هذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي إِنَّا أَوْحَيْنا إِلَيْكَ كَما أَوْحَيْنا إِ لى نُوحٍ وَ النَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ قَدْ جاءَكُمْ بَصائِرُ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ عَمِيَ فَعَلَيْها.بدان كه آدمى اگر چه بجهت كثافت بدن از جنس بهائم و انعامست اما ازيشان ممتازست بدانكه روح نفسانيش مستعد فيضان روح قدسيست.و اگر چه بجهت لطافت نفس با ملائكه آسمانها مساهمست اما ازيشان بدين صفت ممتازست كه بهر طور م ىتواند بر آمد و بهر صورت مى شايد كه گرايد و سير در مقامات كونى و تطور در اطوار ملكى و ملكوتى و معارج نفسانى و روحانى م ىكند و تخلق باخلاق الهى و تعلم اسماء ربانى او را ممكنست كه وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها.و هر ملكى را بغير از يك مقام مقرر نيست كه وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ و هر يك ازيشان بيش از يك اسم تعليم نگرفت هاند كه قالُوا سُبْحانَكَ لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ.و اشاره بدين معنى در كلام امير المؤمنين عليه السلام است كه فمنهم سجود لا يركعون و ركوع لا يسجدون. و نيز انسان از جمله ممكنات مخصوص است بدانكه امتزاج حقيقت وى از دو روح گشته يكى روح حيوانى فانى و ديگرى روح ملكى باقى و ازين جهت وى را هر زمان خلقى و لبسى تازه و موتى و حياتى مجدد مى باشد و وى را ترقى از منزلى بمنزلى دست م ىدهد و رحلت از مقامى بمقامى روى مى نمايد و از نشاه بنشاه تحول مى كند. لقد صار قلبى قابلا كل صورة فمرعى لغزلان و ديرا لرهبان تا وقتى كه بوسيله اين فناها از همه منازل كونى و مقامات خلقى در مى گذرد و شروع در منازل ملكوتى و سير در اسماء الهى و تخلق باخلاق الله مى نمايد تا بمقام فناى كلى و بقاى ابدى مى رسد و در موطن حقيقى إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ قرار م ىگيرد. از جمادى مردم و نامى شدم مردم از حيوانى و آدم شدم بار ديگر هم بميرم از بشر بار ديگر از ملك قربان شوم پس عدم گردم عدم چون ارغنون از سر جان چه گذشتم رخ جانان ديدم در بيابان فنا از پى تحصيل بقا هر حجابى كه مرا بود از ان بود كه خويش وز نما مردم زحيوان سر زدم پس چه ترسم كى زمردن كم شدم تا بر آرم از ملائك بال و پر آنچه اندر وهم نايد آن شوم گويدم كانا اليه راجعون ترك سر كردم و سرتاسر تن جان ديدم خويش زير قدم آوردم و آسان ديدم خسته چرخ فلك بسته اركان ديدم حاصل كلام آنكه آدمى بالقوه خليفه خداست كه إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً و قابل تعليم اسماء كه وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ. تو بقوت خليفه اى زخدا قوت خويش را بيار بجا و مسجود ملائكه ارض و سماست كه فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ ساجِدِينَ. گر آدمى صفتى از فرشته در گذرى كه سجده گاه ملك خاك آدميزادست و حمال بار امانتيست كه آسمان و زمين و كوهها از تحمل آن عاجزند كه إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً جَهُولًا. آسمان بار امانت نتوانست كشيد ظلومى و جهولى ضد نورند چو پشت آئينه باشد مكدر تو بودى عكس معبود ملائك بود از هر تنى پيش تو جانى از ان گشتند امرت را مسخر قرعه فال بنام من ديوانه زدند و ليكن مظهر عين ظهورند نمايد روى شخص از عكس ديگر از آن گشتى تو مسجود ملائك از آن در بسته با تو ريسمانى كه جان هر يكى در تست مضمر و همچنين كه آدمى را ممكنست كه بسبب ترقى در علم و عمل و فنا و بقا از درجه پستى باعلى عليين و اشرف مقامات و درجات ملائكه مقربين عروج نمايد هم ممكن است كه بواسطه پيروى نفس و هوا و بحسب جنبش طبيعت و هيولى ازين مقام كه هست بادنى منازل خسائس و اسفل سافلين گرايد و بمنزل و مهوى دواب و حشرات نزول نمايد و با شياطين و سباع و وحوش محشور گردد. اكنون ازين مجالس ظلمانى خلاصى يافتن و بمقام رفيع مرتفع رسيدن جز بنور علم و قوت عمل ميسر نيست. نردبان پايه به ز علم و عمل نبود سوى آسمان ازل و غرض از عمل تصفيه باطنست و تطهير قلبست و غرض از علم تنوير و تكميل و تصوير ويست بصور حقائق. علم بالست مرغ جانت را ل از عمل مرد علم باشد دور مزد آن كم زمزد اين زانست بر سپهر او برد روانت را مثل اين مهندس و مزدور كو بتن كرد و اين بجان دانست و آن علمى كه آن مقصود اصلى و كمال حقيقتست و موجب قرب حق تعاليست علم الهى و علم مكاشفاتست نه علم معاملات و جميع ابواب علوم.اعمال غايتش مجرد عملست و فايده عمل تصفيه و تهذيب ظاهر و باطنست و فايده تهذيب باطن حصول صور علوم حقيقيه است. و اين دعوى از قرآن و حديث و كلمات اولياء و عرفاء بر وجه اتم مستفاد مى گردد.حق سبحانه فرموده كه شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِكَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ.از اين آيه معلوم مى شود كه خدا را به يگانگى و يكتائى ندانسته و شاهد نيست الا هم خدا و ملائكه و صاحبان علم يعنى علم توحيد نه علمهاى ديگر همچنانكه ازين آيه كه وَ يَرَى الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ هُوَ الْحَقَّ و ازين آيه كه قُلْ كَفى بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ معلوم مى گردد كه پيغمبر خدا را برسالت و نبوت بغير از صاحبان علم نمى دانند و ارباب عمل و ديگر علوم جزئيه ازين باب دانش كه آن دانش حقيقتست معزولند. علم جزئى نيست جز بهر عمل ليك آن علمى كه وصف كبرياست نسبت علم و عمل با يكدگر علم جان از بهر روز دين بود چون عمل نبود نباشد جز دغل به بود از هر عمل كزتن بخاست همچو جان و تن بود اى بى خبر علم تن از بهر مهر و كين بود عزيز من ميان كار دل و كار گل فرق بسيارست و تفاوت بيشمار. عمل كان از سرير حال باشد ولى كارى كه از آب و گل آيد ميان جسم و جان بنگر چه فرقست ازينجا باز دان احوال اعمال بسى بهتر زعلم قال باشد نه چون علمست كان كار دل آيد كه اين را غرب گيرى و آن چوشرقست به نسبت با علوم قال با حال و از امام جعفر صادق عليه السلام منقولست كه از پيغمبر خدا صلى الله عليه و آله روايت نموده كه وى فرمود كه من سلك طريقا يطلب فيه علما سلك الله به طريقا الى الجنة و إن الملائكة لتضع أجنحتها لطالب العلم رضا به و إنه يستغفر لطالب العلم من فى السماء و الارض حتى الحوت فى البحر و فضل العالم على العابد كفضل القمر على سائر النجوم ليلة البدر و إن العلماء ورثة الانبياء و إنهم لم يورثوا دينارا و لا درهما و لكن ورثوا العلم فمن أخذ منه أخذ بحظ وافر. اى دوست درياب اين حديث را و نيك تعمق كن در وى كه بحريست پر لالى اسرار معرفت و خزينه ايست پر از جواهر معادن حقيقت. از شرح اين حديث صاحبان بصيرت را منكشف مى گردد كه روندگى راه خدا چه معنى دارد و سلوك بهشت عبارت از چيست و بال و پر ملائكه كدامست و شهﭙﺮ جبرئيل چه معنى دارد و چگونه هر كه در آسمان و زمينست حتى ماهيان دريا طلب آمرزش مى كنند از جهت طلبكاران علم و اين وراثت پيغمبر صلى الله عليه و آله كه مستلزم سيادت حقيقى و فرزندى معنوى ويست بوسيله علم حاصل مى شود.درياب كه عجب حديثيست اما كو آن بصيرت باطن و گوش هوش كه بدان امثال اين حديث را توان يافت. اين هوسناكان زقرآن و خبر همچو كورى كش نصيب از آفتاب غير حرف و صوتشان نبود نظر جز حرارت نيست از پس احتجاب و از حضرت امام زين العابدين عليه السلام مرويست كه فرمود لو يعلم الناس ما فى العلم لطلبوه و لو بضك المهج و خوض اللحج.و از حضرت ابى عبد الله عليه السلام منقولست كه من تعلم العلم دعى فى ملكوت السموات عظيما و آثار و اخبار درين باب بيش از حد شمارست. هر كه خواهد كه براستى معلوم نمايد رجوع بكتابهاى حديث نمايد بشرطى كه بسبب الفاظ مشتركه علم و فقه و حكمت غلط نكند و از راه نيفتد چه هر يك ازين الفاظ در زمان پيغمبر صلى الله عليه و آله و سادات طريقت عليهم السلام بمعنى ديگر غير ازين معنيها كه حالا مصطلح متاخران گشته اطلاق مى كرده اند و اكنون تصرف در آن شده بعضى را بتحريف و بعضى را بتخصيص.از آن جمله لفظ فقه است چنانچه بعضى از دانايان تصريح بدان نموده اند كه در ازمنه سابقه لفظ فقه را اطلاق مى كرده اند بر علم طريق آخرت و معرفت نفس و دقائق آفات و مكايد و امراض وى و تسويلات و غرور شيطانى فهم نمودن و اعراض نمودن از لذات دنيا و اغراض نفس و هوا و مشتاق بودن بنعيم آخرت و لقاء پروردگار و خوف داشتن از روز شمار. و اكنون پيش طالب علمان اين زمان فقه عبارتست از استحضار مسائل طلاق و عتاق و لعان و بيع و سلم و رهانت و مهارت در قسمت مواريث و مناسخات و معرفت حدود و جرائم و تعزيرات و كفارات و غير آن.و هر كه خوض درين مسائل بيشتر مى كند و اگر چه از علوم حقيقيه هيچ نداند او را افقه م ىدانند و نزد ارباب بصيرت چنانچه از مؤداى إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ و از فحواى لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ معلوم مى گردد آنست كه فقيه كسيست كه پيش از همه كس از خداى ترسد و خوف و خشيت در دل وى بيشتر باشد.و معلومست كه ازين ابواب جرأت و جسارت بيشتر حاصل مى شود كه خوف و خشيت و علمى كه موجب انذار و تخويف است كى ازين اقسامست بلكه مواظبت و اقتصار برين ابواب اضداد آنچه گفته شد نتيجه ميدهد و منشاء انتزاع خوف و خشيت و استحكام اسباب قساوت و غلظت و ايمن بودن از مكر الهى مى شود چنانچه از مخاديم مشاهده م ىگردد. اين گروهى كه نور رسيدستند سر باغ و دل و زمين دارند همه در علم سامرى دارند از ره شرع و شرط برگشته پس روان كرده از هوا قرقر همه زشتان آينه دشمن نيست اينجا مر خرد را برگ عشوه جاه و زر خريدستند كى سر شرع و عقل و دين دارند از برون موسى از درون مارند تشنه خون يكدگر گشته كين فلان ملحد اين فلان كافر همه خفاش چشمه روشن مرگ به با چنين حريفان مرگ در كتاب كلينى از امام جعفر صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود أوحى الله إلى داود عليه السلام يا داود لا تجعل بينى و بينك عالما مفتونا بالدنيا فيصدك عن طريق محبتى أولئك قطاع بطريق عبادى المريدين إن أدنى ما أنا صانع بهم أن أنزع حلاوة مناجاتى عن قلوبهم.لذت مناجات و مكالمه حقيقى كه آن عبارتست از افاضه علوم و استفاضه معارف از پروردگار از دلهاى ايشان بجهت آن نزع مى شود كه روى دل ايشان از جانب قدس و منبع فيض منصرف و متنكس شده بجانب خلق و جهت شغل دنيا و معدن جهل و ناكامى و ويل عذاب جهنم و هواى شقاوت ابدى و هلاك سرمدى.لا جرم اگر يك وقتى استعداد درك علوم حقيقى در ايشان بوده حاليا بسبب مزاولت اعمال دنيا و اغراض نفس و هوا ازين سلخ گشته و مسخ شده و از آسمان فطرت ملكى اصلى سرنگون بچاه جهالت و مذلت بهيمى و سبعى فرو رفته وَ لا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ وصف الحال ايشان شده. باب نهم فصل اى بى درد ناانصاف و اى خود پسند پر جور و اعتساف آخر علمى كه اسرار صمديت و حقايق الهيت را بدان دانند و معارف ربوبيت را بدان شناسند و نيز معرفت اسرار ايمان را مثل علم وحى و انزال و الهام و معنى رسالت و نبوت و امامت و علم كتابهاى خدا و صحايف ملكوت و لوح و قلم پروردگار و كتابت و رقم آفريدگار و همچنين معنى ارقام و اقلام و ملائكه و صحف انبياء عليهم السلام و سجلات كرام الكاتبين و معنى جفر جامع و مصحف فاطمه عليها السلام و كيفيت نزول شياطين بر دلهاى اشرار بوسواس و نزول ملائكه بر قلوب اخيار بالهام علوم و اسرار و علم نفس و سعادت و شقاوت و درجات و مقامات وى و دانستن دنيا و آخرت و بهشت و دوزخ و قبر و سؤال و حساب و كتاب و ميزان و حور و رضوان و آنچه ازين قبيل كه هر يك بحريست از علم مكاشفه چرا منكر مى شوى و دانستن آن را سهل و عبث مى دانى و علمهاى ديگر كه هر يك از آن را در شش ماه يا كمتر فهم مى توان كرد عظيم مى شمارى و صاحبش را از علماى دين مى پندارى. اى ناجوانمرد علمى را كه در مدت پنجاه سال روندگان گرم رو از سر و ديده قدم ساخته و جان و تن در تحصيل آن باخته و گداخته و ترك ننگ و ناموس و جاه و عزت كرده و متعرض خصومت و طعن چندين نادان مسكين و داناى همچو تو ظاهر بين شده اند و قمع آرزوهاى نفس كرده بمذلت و انكسار راضى شده اند و بدان قرار داده تا آن علم در دل ايشان قرار يافته انكار و جحود آن م ىكنى.آخر آن علمى كه پيغمبر خدا صلى الله عليه و آله از آن خبر داده كه إن من العلم كهياة المكنون لا يعلمه إلا العلماء بالله فاذا نطقوا به لم ينكره إلا أهل الغرة بالله كدامست و چه علم است كه مغروران بخدا بايد منكر وى باشند. آيا انديشه نمى كنى كه مغرور بخدا شايد همچون تو كسى باشد اگر هر علمى چنانست كه تو دانسته اى و يا بايد كه از راه نقل و مشيخه فرا گيريد پس حق تعالى چرا در چندين مواضع از قرآن مذمت م ىنمايد جمعى را كه بتقليد مشايخ و آباى خود در اعتقادات اعتماد نموده اند و در اصول دين تعويل بدان كرده اگر هر علمى بايد كه از اسناد بطريق متعارف شنوند آنچه حضرت امير المؤمنين عليه السلام از خود خبر داد و فرمود لو شئت لاوقرت سبعين بصيرا من تفسير فاتحة الكتاب از كدام معلم بشرى بطريق معهود فرا گرفت و همچنين از حضرت امام زين العابدين على بن الحسين عليهما السلام منقولست كه فرمود: إنى لاكتم من علمى جواهره إلى آخر هذه الابيات چه علم مراد است و آن كدام علمست كه از غايت شرف و عزت از فهمها پنهان است و جمعى كثير از مسلمانان آن را كفر م ىشمرده اند نعوذ بالله و قائل بدان را بت پرست و كافر و مستوجب كشتن مى دانسته و همچنين آنچه از ابن عباس رضى الله عنه نقل شده كه لو ذكرت لكم ما أعلم من تفسير قوله تعالى ( اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ) لرجمتمونى و فى رواية لقلتم إنه كافر چرا ديگر صحابه و تابعين با وى در آن علم شريك نبوده اند و آن علم عزيز شريف و آن معنى غامض لطيف كه از غايت شرافت و دقت از ديگران مخفى نموده و هيچ يك از ايشان مس آن نمى كرده اند و بنزد چندين كس از صحابه و تابعين كفر مى نموده تا بتو و همراهانت چه رسد مراد از آن كدام نوع علم بود آيا مراد از آن خلافيات فقه است يا علم معانى و بيان يا كلام يا لغت يا نحو و صرف يا طب و نجوم و فلسفه يا هندسه و اعداد يا هيات و طبيعى معلومست كه هيچ يك از افراد اين علوم را آن مرتبه نيست بلكه اين علم منحصرست در علم بطون قرآن و حديث نه ظاهر آنچه فهم همه كس بدان مى رسد. و آنچه زمخشرى و امثال آن از قرآن ميفهمند نه علم قرآنست فى الحقيقه بلكه باز راجع بعلم لغت و نحو و معانى و كلام مى گردد و علم قرآن سواى اين علمهاست همچنانكه جلد و قشر انسان نه انسانست بالحقيقه بلكه بالمجاز. و لهذا يكى از اصحاب قلوب چون نظر در كشاف نمود صاحبش را گفت انت من علماء القشر.علم قرآن چنانست كه حق تعالى فرموده كه لا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ علميست كه مس آن نكنند بجز اهل طهارت و تقديس و اهل تجرد و تنزيه چه مراد ازين طهارت نه همين شستن روى و ريش و پاك ساختن جامه و تن خويش است بلكه مراد تطهير قلبست از لوث شهوت و غضب و تجريد وى از عقائد فاسده و نجاسات كفر و تشبيه و تجسيم و تعطيل و حلول و اتحاد و انكار معاد و حشر ارواح و اجساد و آنچه بدين ماند.و مشخص است كه دانستن هيچ يك ازين علمهاى مشهور در ميان جمهور محتاج بتهذيب باطن و تجريد قلب از غشاوات طبع و هوا نيست بلكه با حب جاه و رياست و آرزوى قضا و حكومت و ذوق صيت و شهرت و حسد بر همكنان و ترفع بر اقران بهتر و زودتر حاصل مى شود. اى ناانصاف اگر فرض كنيم كه تو قرآن نشنيده باشى و از روى تقليد ديگران حقيقت آن را بدانى و كسى از خارج آيد و اين آيات را بر تو خواند كه لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَ يْءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ و فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ و ما يَكُونُ مِنْ نَجْوى ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ و هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَو ى و جاءَ رَبُّكَ و يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ و ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ و مثل اللَّهُ يَسْتَهْزِىُٔ بِهِمْ و مَكَرُوا وَ مَكَرَ اللَّهُ و الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ و أَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً و آيات غير معدود ازين قبيل و همچنين آنچه از احاديث وارد شده مثل ما ترددت فى شى ء أنا فاعله كترددى فى قبض روح عبدى المؤمن و أنا عند المنكسرة قلوبهم و مثل كنت سمعه و بصره و يده و رجله و مثل من رآنى فقد راى الحق و إن الله خلق آدم على ( صورته آيا نخواهى گفت كه آن كس زنديقست يا بت پرست يا حلولى و يا مشبهى يا از مجسمه ( ۱۲۵ پس حاليا يا آنست كه ايمان دارى اجمالا كه اين سخنان همه حق و صدقست از روى تقليد ديگران نه از روى بصيرت يا آنكه راه تاويل بكلام خدا و رسول صلى الله عليه و آله باز مى دهى و لفظ را از ظاهر خود دور مى برى كه نه مراد الله و مراد الرسولست.و بميزان علم كلام كه حاصل وى بغير از جدل نيست مى سنجى و هزار مرتبه آن ايمان اجمالى كه مقلد راهست بهتر از آنست كه بميزان متكلم قرآن و حديث را بسنجى.پس اگر كسى اتيان بمثل اين سخنان كند يا گويد كه آنچه در كلام و خبر واقعست همه بى تاويل حق و صدقست چرا منكر م ىشوى و نسبت كفر و تجسم و تشبيه بوى مى دهى و اصلا نسبت جهل بخود راه نمى دهى و احتمال آنكه بمقتضاى وَ ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ و مؤداى لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ جمعى باشند كه زبان قرآن دانند و منطق مرغان قدسى آشيان فهمند. تو چه دانى زبان مرغان را دارم سخن و ياد نمى آرم كرد كه نديدى شبى سليمان را فرياد كه فرياد نمى آرم كرد عزيز من اگر علم همين است كه تو مى دانى و علم شريعت و حديث نامش نهاده اى و آنچه تو دانى و نتوانى دانست صحيح نباشد پس قامت علم عجب كوتاه عرضه دل تاريك و سياه و فسحت ميدان معرفت و مجال دانش بغايت تنگ و پاى خرد سخت سست و لنگ خواهد بود. كمال بر خود وقف مكن وَ فَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ بر خوان و ازين حجابها و كدورتها و كجيها كه در مثال آئينه مذكورست بدرآ و پاك شو لتعلم كم خبايا فى الزوايا. باب دهم فصل چون دانستى كه ايمان حقيقى نوريست كه از پروردگار عالم بر دل بنده مى تابد پس هر كه در انكار آن نور مى كوشد و در اطفاء آن نور سعى مى نمايد يا استهزاء بمؤمنى ميكند فى الحقيقه دشمنى با خدا و ملائكه و كتب و رسل و ائمه عليهم السلام كرده خواهد بود و بمقتضاى يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ و مؤداى وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ بعمل خود گرفتار مى شود. آنكه در سر چراغ دين افروخت سبلت پف كنانش پاك بسوخت و بمصداق اللَّهُ يَسْتَهْزِىُٔ بِهِمْ وَ يَمُدُّهُمْ فِي طُغْيانِهِمْ يَعْمَهُونَ درين غرور بمستى و بدبختى كور و كر خواهد محشور گشت و شواهد اين معنى در كتاب و سنت از آن بيش است كه بحصر در آيد اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا و در حديث نبوى على قائله و آله الصلوة و السلام واردست كه من أكرم عالما فقد أكرمنى و در حديث قدسى آمده كه من بارز وليى فقد بارزنى. با شير و پلنگ هر كه آويز كند اين همت مردان تو چو سوهان ميدان بسا منكر كه آمد تيغ در مشت آن به كه زتير فقر پرهيز كند گر خود نبرد برنده را تيز كند نزد زخمى و شمع خويش را كشت و همين نور است كه مؤمن از پرتو آن راه آخرت را طى مى كند و هر كه تحصيل آن نور امروز نكرده يا اطاعت و انقياد صاحبش ننموده در آن روز عالم بدان فراخى و روشنى بر وى تنگ و تاريك خواهد بود و راه آخرت بر وى مسدود و گام از گام برداشتن از وى مستحيل و مفقود و آخر خواهد دانست كه اقتباس اين نور واجب بوده در روزى كه آن دانستن فائده اى نكند چنانچه حال اهل غرور ازين آيه معلوم مى شود : يَوْمَ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ قِيلَ ارْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ يُنادُونَهُمْ أَ لَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ قالُوا بَلى وَ لكِنَّكُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَكُمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَ ارْتَبْتُمْ وَ غَرَّتْكُمُ الْأَمانِيُّ حَتَّى جاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَ غَرَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ. اى مرد متظاهر بر صلاح و فضيلت مفتخر بجاه و شهرت اگر ساعتى غور در تفسير و تاويل اين آيه كريمه نمائى و لحظه اى بدين شمع تابان درين تاريك شب دنيا مطالعه احوال ماضيه خود و اقران بنمائى و در آئينه اين آيه درنگرى و ملاحظه جمال معنى خويش و ديگر مغروران بعلم و شريعت وصيت و عزت بكنى چندان رسوائى معلومت مى شود كه بيش از آن نباشد. تو بچشم خويشتن بس خو بروئى ليك باش تا شود در پيش رويت دست مرگ آئينه دار و بدانى كه انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ چه معنى دارد و معلومت شود كه قِيلَ ارْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً چه حكايتيست و بيابى كه فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ چه باشد و آن كدام سد و حجاب و سورست كه ميان بهشت و دوزخ حاجزست و در اندرونى و باطنى وى پر از رحمت پروردگارست و در بيرونى و ظاهرى پر از عذاب و لعنت بى شمارست.و آن در بيرونى كه در آن روز ظاهرست و پر از عذابست امروز از چشمها پنهانست و آنچه امروز ظاهرست ظاهر آن ظاهرست و قشر آن قشر است كه در روز وَ بُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِمَنْ يَرى بر همه كس مكشوف مى گردد به او از اين جهت گفته شده : ظاهرش چون گور كافر پرخلل و از درون قهر خدا عز و جل بدان و آگاه باش كه چون پادشاه عالم جل شانه به بنده اى خواهد كه خير و سعادت برساند و بقرب خودش متصف سازد نور توحيد بر جانش پرتو اندازد و ذوق تجريدش بخشد.لاجرم حرمت و تعظيم صفت آن شود و محافظت نمودن بر آداب صحبت حق عادت وى گردد و هر دم آنرا راحت و انس بعالم ملكوت و قدس و الفت بموطن و مقربين مى افزايد و لذت مناجات و مكالمه حقيقى در باطن وى قرار مى گيرد و دولت نوبنو بوى مى رسد تا بحدى كه از هر چوب و سنگى ذكر حق مى شنود و از هر حجرى و مدرى تسبيح بگوش هوشش مى رسد. و هر شقاوت كه بمردودان راه يافت از آن يافت كه قدر نعمت حق ندانستند و باندك مايه دانش و صلاح ظاهرى مغرور گشتند و از راه هدى منحرف شدند و شروع در طلب رياست و جاه و شهرت كردند و در مقام جحود و انكار با اهل دل بر آمدند و انكار علوم مكاشفه نمودند. آخر چنان گشتند كه از ادراك اوليات و مس بديهيات منسلخ شدند و بقساوت قلب و زندقه و الحاد روى نهادند و طريق اباحت و تحليل عقيدت پيش گرفتند چنانچه حق تعالى فرموده ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَهِيَ كَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً.و همچنين مى فرمايد كه وَ لا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ. ببين كه چه مقدار فرق است ميان مسلكى كه حجاره و حديد در نظر سالك آن همچو دلها و روحها روشن و ذاكر و تسبيح گو و تقديس جو گردد. بر عارف همه ذرات عالم كف خاكى كه در روى زمينست بهر جا دانه اى در باغ و راغيست بفعل آيد زقوت هر زمانى بود نامحرمان را چشم و دل كور بخوان تو آيه نور السموات كه تا دانى كه در هر ذره خاك ملائك وار در تسبيح هر دم بر عارف كتاب مستبينست درون مغز او روشن چراغيست ز هر خاكى يكى عقلى و جانى و گرنه هيچ ذره نيست بى نور كه چون خورشيد يابى جمله ذرات يكى نوريست تابان گشته ز ان پاك و ميان مسلكى كه دلها را بمثابه حجاره و حديد سخت و سياه مى گرداند و قاسى و جاسى مى سازد. اى عزيز بخدا كه دشمنى درويشان و مخالفت اهل دل دل را سنگ مى كند و دوستى و متابعت ايشان سنگ را دل مى سازد. آنچنان دل كه وقت پيچاپيچ اصل هزل و مجاز دل نبود اينكه دل نام كرده اى بمجاز اندرو جز خدا نباشد هيچ دوزخ حرص و آز دل نبود رو به پيش سگان كوانداز باب يازدهم فصل سابقا معلوم شد كه ايمان حقيقى كه آن را در عرف صوفيه ولايت گويند چنانچه اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ دالست بر آن نوريست كه از خداى تعالى بر دل بنده مى تابد و وى را بسبب آن بقرب خود راه مى دهد و جوهر وى از جنس جواهر عقول و ملائكه مقربين مى گردد. اكنون بدان كه پيش از آنكه اين نور بر دل فائض گردد مى بايد كه آن دل همچو آئينه مصفى و گردد از زنگ معاصى و تعلقات زيرا كه همه دلها در آئينه بودن بحسب اصل فطرت بالقو هاند و بعضى از قوت بفعل مى آيند بوسيله اعمال و افعال صالحه و تكاليف و رياضات شرعيه و بعضى هنوز از قوت بفعل نيامده اند و در بعضى آن قوت بسبب اعمال قبيحه و اعتقادات رديه باطل گشته و آن قابليت كه بحسب اصل فطرت بوده از وى مسلوب و منسوخ گرديده.اينست معنى نسخ باطن كه در مذهب ما حقست چنانچه اشاره بدان رفت. و آنچه حق تعالى فرموده كه فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ اشاره بمسخ حيوانيست و همچنين آنچه فرموده ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَهِيَ كَالْحِجارَةِ اشاره بتحول باطنست بسوى طبيعت جماديت كه بعضى آن را نسخ گويند.اينجا محل تحقيق اين مساله نيست زيرا كه كلام دراز كشيده مى شود. و از آن جمله آنچه مقصود از اين رساله است باز م ىنمائيم پس گوئيم همچنانچه آئينه محسوسات را پنج چيز مانع و حجاب مى باشد از آنكه در وى مكشوف شود صورت مرئى: حجاب اول نقصان جوهر وى همچو جوهر آهن يا شيشه پيش از آنكه ساخته و گداخته شود و مشكل و پرداخته گردد حجاب دوم زنگ و كدورت و خبث كه در وى موجودست بعد از ساخته شدن و مشكل گرديدن و حجاب سيم آنكه محاذى صورت نباشد و منحرف از آن باشد چنانچه پشت آئينه بصورت باشد حجاب چهارم آنكه ميان وى و صورت مطلوب حجابى فرو هشته باشد حجاب پنجم آنكه جهتى كه صورت در آن جهتست كدام است تا روى آئينه بدان جهت مواجه و محاذى سازند پس همچنين آئينه دل كه مستعد آنست كه در وى تجلى كند حقيقت حق و حقيقت همه اشياء كما هى همچنانكه سرور كاينات عليه و آله افضل الصلوات بدعا از پروردگار عالم طلبيده است بجهت خود و خواص امت عالى منزلش كه رب أرنا الاشياء كما هى خالى نمى باشد از علوم حقه مگر بسبب يكى از اسباب و موانع پنجگانه. مانع اول نقصان جوهر دل كه نفس ناطقه اش گويند همچون نفس كودكان كه آئينه روح ايشان هنوز از ته خاك و آب بدن بيرون نيامده و همچنانكه آهن در كان و شيشه در سنگ و روغن در دوغ و زيت در زيتونه پنهانست نفوس اين ناقصان در كدورت و غلاف ابدان مستغرق و معمور گشته : جوهر صدق خفى شد در دروغ آن دروغت اين تن خاكى بود تا فرستد حق رسولى بنده اى تا بجنبانت بهنجار و بفن همچنانكه روغن اندر متن دوغ راستت آن جان افلاكى بود دوغ را در خمره جنبانيده اى تا بدانم من كه پنهان بود من مانع دوم كدورت و زنگ فَأَغْشَيْناهُمْ فَهُمْ لا يُبْصِرُونَ مثل كدورت معاصى و خبث نفس كه بسبب بسيارى شهوات و فسوق در نفس حاصل م ىشود و مانع صفاى دل و جلاى روح مى گردد و بقدر بسيارى كدورت و تراكم و ظلمت مانع م ىشود از تجلى حق و انعكاس آن نور كه بوى اشياء ديده مى شود در دل.هيچ گناهى و خطائى نيست كه اثرى در دل از كدورت وى حاصل نشود كه وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ. پس اگر معاصى بسيار شود و كدورت و ظلمت رسوخ پيدا كند دل را چنان م ىكند كه از استعداد انكشاف علوم در وى اثرى نماند و قوتش باطل گردد وَ طُبِعَ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا يَفْقَهُونَ. سيم انحراف و عدول از جهت مطلوبست همچنانكه دل بعضى صالحان و عادلان كه اگر چه صافى باشد از غش گناهان و كدورت شهوات و لوح ضميرش از صورت غير ساده و از براى انتقاش علوم آماده ليكن نور معرفت در وى نمى افتد ازين سبب كه همتش مصروف بجانب طلب حق نيست و آئينه ضميرش با شطر كعبه مقصود محاذى نيفتاده و وجه باطن خود را با جانبى كه اصل علوم و حقائق معارف از آنجاست متوجه نساخته چنانكه حق تعالى از خليل عليه السلام حكايت كرده كه وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِيفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ. بسا باشد كه تمام فكرش در تحصيل تفاصيل طاعات و عبادات بدنى و تطهير ثوب و بدن و جلوس در صوامع و مراقبه اوقات صلوات و نوافل عبادات و غير آن و تهيه اسباب معيشت دنياوى صرف شده باشد و چنان فكرش مستغرق اين مقاصد گشته كه ضميرش هرگز متوجه تامل در حضرت الهيت و حقائق علم جبروت و اسماء و صفات و افعال ملك و ملكوت نمى گردد و ذوق تفكرش در كيفيت خلق سموات و ارض و دقائق معرفت اين موجودات چنانچه امر بان در چندين مواضع از كتاب واقع شده مثل أَ وَ لَمْ يَنْظُرُوا فِي مَلَكُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَي ءٍ وَ أَنْ عَسى أَنْ يَكُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَهُ يُؤْمِنُونَ و نظائر اين آيه هنوز نجنبيده بلكه ذهنش از امثال اين معانى و آيات معرض است كه وَ كَأَيِّنْ مِنْ آيَةٍ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَمُرُّونَ عَلَيْها وَ هُمْ عَنْها مُعْرِضُونَ زيرا كه در آئينه دل مرتسم نميشود الا آنچه توجهش بدان مصروف است فَأَنَّى تُصْرَفُونَ پس نظر كن اى عزيز من كه هر گاه مقيد بودن قلب و مصروف بودن همت باعمال و طاعات مانع باشد از انكشاف حقائق و تجلى حق پس چه سان باشد دلى كه هميشه منصرف باشد بتحصيل مرادات دنياوى و لذات حيوانى. چهارم حجاب و سد است وَ جَعَلْنا مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا.و آن مثل اعتقادات مقلدان و متعصبان مذاهب كه در اول حال ايشان را حاصل شده و حائل گشته مر آئينه دل را از آنكه صورت حق در وى ظاهر شود و نور يقين در آنجا پرتو افكند.اكثر مردمان هر آنچه از پدر يا استاد در ابتداى امر شنيدند بدان گرويدند در دل ايشان رسوخ پيدا كرده و بمثابه سدى در راه سلوك ايشان شده كه از آن بدر شدن ميسر نيست وَ لَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ بِكُلِّ آيَةٍ ما تَبِعُوا قِبْلَتَكَ.و هر يك از آن اعتقادات بجاى غلى شده در گردن نفس ايشان كه نمى گذارد سر از جاى بجنبانند إِنَّا جَعَلْنا فِي أَعْناقِهِمْ أَغْلالًا فَهِيَ إِلَى الْأَذْقانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ. هر كه را تقليد دامن گير شد اين مشايخ كه عصاى ره شوند تا تو از تقليد آبا بگذرى بر دل او چون غل و زنجير شد گاه سد راه هر گمره شوند كافرم گر هرگز از دين بر خورى پنجم جهلست بدان جهتى كه مطلوب در آنجاست زيرا كه آنچه مطلوب حقيقتست حاصل نمى شود در آئينه ضمير الا بعد از آنكه صورتى چند كه مناسب مطلوب اصلى باشد در وى در آيد.مثلا اگر كسى خواهد كه آنچه در قفاى ويست ببيند و در مرآت باصره صورتش در آيد محتاج م ىشود بدو آئينه.ديگر همچنين هر طالب علمى را ممكن نيست كه راه بدان مطلوبى كه او را حاصل نيست ببرد الا بواسطه ملاحظه نمودن معلومى چند مناسب كه او را حاصلست و ترتيب نمودن بر وجهى كه مؤدى بدان مطلوب گردد بلكه حصول هر علمى از علوم نظرى محتاج بدو علم ديگر لا اقل م ىباشد.و اين معنى محتاج اندك شرحيست و آن چنانست كه نفس هر يك بمنزله آئينه كرويست كه از جميع جوانب محاذيست با صورتهائى كه در لوح محفوظ واقعست.و درين آئينه پيش از آنكه برياضت وجوه و جوانبش زدوده گردد چيزهاى نزديك مثل محسوسات و بديهيات و قضاياى عامه چون الكل أعظم من الجزء و النقيضان لا يجتمعان و نظائر اين معانى در وى بى فكر و رياضت حاصل مى شود از براى همه كس. و اما چيزهاى دور كه آن را نظريات گويند موقوفست بائينه اى چند ديگر كه زدوده شده باشد و در وى مطلوبى چند روى نموده.و هر چند آن نظريات ازين نشاه بشرى دورترست و بجهان قدس الهى نزديكتر بائينهاى بيشتر احتياج دارد.و اين آئينه ها اگر چه در ابتداء حال بغايت متعدد و متكثر است اما همه اجزاء نفس اند و در آخر همه يكى خواهند شد و آن را نفس كلى گويند و آن صورتها نيز يكى خواهد شد و آن را عقل كل گويند چه نفس چنانچه گذشت بمنزله مرآت بزرگ كروى است كه آئينه هر علمى و مطلوبى قوسى از آنست كه مواجه است با يك جهتى از جهات لوح محفوظ كه مكتوب قلم پروردگارست و هر قوسى كه از وى منجلى مى شود از غشاوه حواس آن صورت كه مواجه اوست از لوح محفوظ دروى حاصل مى گردد يا تجلى مى كند. صد هزار آئينه دارد شاهد مقصود من رو بهر آئينه كارد جان در آن پيدا شود تا وقتى كه همه كمالات در وى ظهور يابد و فرق ميانه حلول و تجلى نزد اولو الابصار محقق گشته گويد آن كس درين مقام فضول كه تجلى نداند او ز حلول بعضى از دانايان حكمت مثل فرفوريوس شاگرد ارسطو كه مقدم طائفه مشائيان است بر آن رفته اند كه نفس آدمى آنگاه كه از قوت بفعل آمد در ادراك معقولات با عقل فعال كه قلم پروردگارست متحد مى گردد.و ما اين مساله را در كتابهاى خود بيان كرده ايم بر وجهى كه مزيدى بر آن متصور نيست و اين موضع محل ذكر آن نيست.پس بنابرين مقدمات گوئيم كه نفس چون ابتداء كون روى بجانب طبيعت بدن دارد و پشت بطرف عالم قدس كرده پس وى در مطالعه مطالب حقه محتاج بائينه هاى متعدده هست همچون كسى كه خواهد در صورتى كه در پس پشت او واقعست در نگرد او را دو آئينه در كارست.آنكه نزديكترست مثال مقدمه صغرى است و آنچه دورترست مثال مقدمه كبرى است و آن مطلوب كه از ملاحظه اين آئينه ديده مى شود مثال نتيجه است. و باز اگر خواهد كه در صورتى ديگر كه در صورتى كه مخالف صورت آن نتيجه است واقع باشد نگرد باز محتاج بچند آئينه ديگر مى شود.همچنين در راه مطلوب حقيقى مر مرآت نفس انسانى را چمها و خمها و پيچاپيچى چند واقعست كه جز از راه ترتيب مقدمات كه فى الحقيقه آئينه هاى روحانى اند در ابتداء حال ملاحظه آن مر انسان را حاصل نمى گردد. مقصود وجود انس و جان آئينه است در آئينه جمال شاهنشاهيست منظور نظر در دو جهان آئينه است وين هر دو جهان غلاف آن آئينه است و اينست معنى سير سالكان راه حقيقت زيرا كه سالك هر دم نظرش از آئينه اى به آئينه ديگر مى افتد تا وقتى كه پى بمقصد حقيقى برد و گام در وادى قدس نهد.و صداى إِنِّي أَنَا رَبُّكَ فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ بگوش هوشش رسد.بعد از آن آئينه هاى همه بى كار گردند و نعلين كبرى و صغرى هر دو منخلع شوند و بى واسطه با حق مكالمه حقيقى روى دهد. وَ عَلَّمَكَ ما لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَ كانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيماً.بلكه علمش عين گردد و خبرش معاينه گردد كه ليس الخبر كالمعاينة. دردى كه بافسانه شنيديم هم از غير از علم بعين آمد و از گوش باغوش اينجاست كه كليد إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ از حضرت وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لا يَعْلَمُها إِلَّا هُوَ بفرستند و قفل بشريت أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها بر دارند و در خزائن ملكوت وَ إِنْ مِنْ شَ يْءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ.بر روى جان بگشايند و آدمى را بلا مكان عالم ملكوت راه دهند قد تبين لكم حيث لا أين. ما را بجز اين زمان زمانى دگرست جز دوزخ و فردوس مكانى دگرست و اهل ملكوت بسلام وى از در در آيند يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَيْكُمْ زيرا كه جان همه چيز در آنجاست و روح همه از آن عالم هويداست وَ كَذلِكَ نُرِي إِبْراهِيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ. چون از ظلمات آب و گل بگذشتيم هم خضر و هم آب زندگانى مائيم اينست سير الى الله قُلْ هذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي.و بعد از اين سير فى الله است و من الله و بالله است وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ. عيسى منهم و معجز من اين نفس است هر دل كه شنيد اين نفس زنده شود وَ اللَّهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَ هُوَ يَهْدِي السَّبِيلَ. در پس آئينه طوطى صفتم داشته اند لوح دل را پاك گردان از وسخ صاف گردان لوحت از نقش خطا آنچه استاد ازل گفت بگو مى گويم تا حق اندر وى نويسد منتسخ تا زخط ايزدى يابد بقا أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ. و آدم را فرستاديم بيرون جمال خويش بر صحرا نهاديم باب دوازدهم فصل اكنون بدان كه سالك گاهى خلق را آئينه خداى نما و واسطه ملاحظه صفات و اسماء گرداند و گاهى حق را مرآت ملاحظه اشياء و آئينه جهان نما سازد.و اول سير من الخلق الى الحق است و ثانى سير من الحق الى الخلق است و اشاره باولست: سَنُرِيهِمْ آياتِنا فِي الْآفاقِ وَ فِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ. رو ديده بدست آر كه هر ذره خاك جاميست جهان نماى چون درنگرى و اشاره بثانيست: أَ وَ لَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلى كُلِّ شَي ءٍ شَهِيدٌ : كسى كز معرفت نور صفا ديد زهر چيزى كه ديد اول خدا ديد ما رأيت شيئا إلا و رأيت الله قبله.هر دو علم از علوم حقيقيه است و اول را بعرف صوفيه علم توحيد مى گويند و بعرف علماء الهيين علم الهى و علم كلى مى گويند و دوم را بعرف صوفيه علم آفاق و انفس مى گويند و بعرف حكماء طبيعيين اين علم منقسم است بدو علم يكى علم سماء و عالم و يكى علم نفس و هر دو بحسب غايت و ثمره راجع بعلم توحيد مى گردد. اى عزيز مردمان را درين زمان از علم توحيد و علم الهى خبرى نيست و من بنده در تمام عمر كسى نديدم كه از وى بوئى ازين علم آيد و از علم دوم نيز كه علم آفاق و علم انفس است چندان بضاعتى با دانشمندان اين زمان حاصل نيست تا بديگران چه رسد.و اكثر مردمان بغير از محسوسات بچيزى اعتقاد ندارند يَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ و از آيات الهى و ملكوت آسمانها و زمينها غافلند و از تدبر و تامل در آن اعراض نمود هاند وَ كَأَيِّنْ مِنْ آيَةٍ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَمُرُّونَ عَلَيْها وَ هُمْ عَنْها مُعْرِضُونَ. اى شده خشنود به يكبارگى غافل ازين دائره لاجورد از پى صاحب نظرانست كار چون خر و گاوى بعلف خوارگى فارغ ازين مركز خورشيد گرد بى خبران را چه غم از روزگار آنچه همكنان از آسمان و زمين بدين چشم مى بينند و مى دانند بيش از آن نيست كه كسى سقفى را و فرشى را بدين چشم كه گاو و خر را در آن شركت است بينند و دانند وَ جَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً وَ هُمْ عَنْ آياتِها مُعْرِضُونَ.اى عزيز دانشمند افلاك را كه تو همين چون سقفى مى شناسى و از جمادات مى شمرى و از آيات آن اعراض نموده اى و دانستن آن را بدعت مى دانى ببين كه خداوند جل ذكره چند جا چون بتعظيم نام آن مى برد و قسم بدان ياد م ىفرمايد كه فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِيمٌ و بيت معمور و سقف مرفوع نامش كرده و عرش اعظم و محل استواء رحمن مى گويد. باب سيزدهم فصل حاليا اى متشرع عادل و اى عابد سنگين دل اگر كسى بر تو معلوم سازد كه هيچ چيز از اركان ايمان نمى دانى و از علمى كه آن فرض عين تست خبر ندارى و بفروض كفايت و ديگر فروع كه در تمام عمر ترا بدان حاجت نمى افتد عمر خرج مى كنى در جواب چه خواهى گفت بغير آنكه راه جحود و عناد پيش گيرى و شروع در تشنيع و لجاج نمائى و در مقام دشمنى و عداوت با آنكس درآئى يا گوئى كه زياده ازين مرتبه كه همه مسلمانان را در اوائل حال حاصلست بر كسى واجب نساخته اند و بدان مكلف نكرده و اگر نه حال عوام و ناقصان چه مى شود چه اگر بر همه كس دانستن حقائق دين و معارف اهل يقين واجب باشد حرج لازم مى آيد ( ۱۵۸ ) اى مغرور مفتون جاه و عزت و اى ممكور استدراج و نخوت ندانسته اى كه تكليف بقدر عقلست.بسا بود كه آنچه بر بعضى عقلا واجب باشد بر ديگرى واجب نباشد آيه لَيْسَ عَلَى الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَى الْمَرْضى نخوانده اى و آيه وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً عَسَى اللَّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ نشنيد هاى و يا آيه وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ نفهميده اى.عامى بيچاره كه راه بهيچ مقصدى نبرده و گام در راه هيچ منزلى نگشاده و هيچ شرى و خيرى از وى نمى زايد جز آنكه در تحت وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَي ءٍ داخل باشد چه خواهد شد اكثر اهل الجنة بله كار با مثل توئى است كه بحيله و مكر مرغ را از هوا نازل مى سازى و ماهى را از قعر دريا صيد مى كنى و جواهر و لعل و در و مرجان را از بحر و كان استخراج مى نمائى و با شيطان در كياست دنيا و حيلتهاى نفس دغا هم عنانى مى كنى.كاش تو نيز و سائر مجادلان ساده لوح داخل ابلهان مى بوديد كه البلاهة أدنى إلى الخلاص من فطانة تبراء.شيطان از زيركى ملعون گرديد. عقل جزئى عقل را بد نام كرد كام دنيا مرد را ناكام كرد اى خود پسند و اى زيرك غافل آيا بمقتضاى وَ الْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ و مؤداى وَ مَنْ يَكْفُرْ بِاللَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ شرط هر مؤمنى هست كه اين معارف را كه عبارتست از معرفت ربوبيه و علم توحيد و علم مفارقات و ملائكه و علم وحى و رسالت و علم كتب الهيه و شريعت و معرفت روز قيامت و سر معاد نفوس و اجساد و همچنين دانستن احوال برازخ و عذاب گور و بعث من فى القبور و تحصيل ما فى الصدور و نشر صحائف و كتب اعمال در روز نشور و ميزان و حساب و جنت و نعيم و كوثر و تسنيم و آتش و حميم و زقوم بداند يا شرط نيست اگر چنانچه دانستن اين اصول و اركان از شرائط مؤمن و لوازم ايمان هست بيا بر گو تو ازين معارف كدام را م ىدانى و مى شناسى. حقا كه بسيارى از متكلمان كه از راه بحث و گفتگو و طريق مجادله و مباحثه در ذات و صفات و افعال حق و كتب و رسل وى سخن مى گويند صفتى چند از براى معبود خود اثبات م ىكنند كه اگر از براى رئيس دهى اثبات كنند بخواهد رنجيد.و جمعى بر وجهى ذات حق را تصور كرده اند كه جوهر نفس كه واپس ترين جواهر عالم ملكوتست از آن اشرف است بلكه طبيعت كه جوهريست سارى در همه اجسام به بساطت و شرافت اقربست از آنچه ايشان وى را معبود خود انگاشته اند و همچنين توحيد را بر وجهى تصور كرده اند كه كسى نفى شريك از طباخ و خباز و درودگر و بنا نمايد و ملائكه خدا را چنان تعقل نموده اند كه مردمان مرغان پرواز كننده را چنان تصور نمايند.و همچنين پيغمبر خدا را در دانستن كتاب و وحى زياده از آنكه كسى بتقليد از ديگرى معانى فرا گيرد ندانسته اند.فرق نزد ايشان همين است كه وى عليه و آله السلام مقلد جبرئيلست عليه السلام و ديگران مقلد بشر و ندانسته اند كه تقليد داخل علم نيست.علم حقيقى نوريست كه از خداى بر دل هر بنده كه خواهد نازل م ىگردد و گمان ايشان چنانست كه پيغمبر بطريق معهود قرآن از وى حفظ نموده و همچنين ائمه هدى و اولياء خدا عليهم السلام هر يك از ديگرى بطريق نقل و روايت سخن شنيده اند نه آنكه بمقتضاى وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً از حق تعالى بر دل نورانى ايشان بسبب اتصال روحانى با عالم غيب فائض گشته و بعد از آن از راه دل بر زبان آمده و از جانب غيب بجانب شهادت ظهور نموده. برو بزداى روى صفحه دل ازو تحصيل كن علم وراثت كه تا سازد ملك پيش تو منزل زبهر آخرت ميكن حراثت علم وراثت بر عكس علم دراست است زيرا كه انبياء عليهم السلام اول تعقل اشياء مى كنند بعد از آن تخيل مى نمايند بعد از آن احساس بدان حاصل مى شود بعين آنچه تعقل نموده اند.و علماء اهل نظر كه ايشان را حكماء گويند اول اشياء را بحس ادراك م ىكنند بعد از آن بخيال انتزاع صورتى از آن مى كنند بعد از آن به تعقل انتزاع صورت عقلى كرده ادراك كلى مى نمايند.و طريق اولياء عليهم السلام متوسط است ميان طريق انبياء و حكماء. و اما طريق غير ايشان بجائى نمى رسد كه اطلاق علم بان توان نمود و همچنين از ايمان باخرت و اثبات نشاه ثانيه و روز قيامت و احوال آن كه برابر پنجاه هزار سال دنياست آن قدر نصيب گرفته كه كسى گويد كه فردا روزيست از جنس روزهاى گذشته چنان و چنان خواهد خواند همچنين كه سلاطين دنيا جمعى را كه گفته ايشان نشنيده اند و فرمان نبرده اند سياست كنند و جمعى را جاه و منصب بخشند هيهات اين اعتقادها صبيان و زنان و جاهلان را نيكوست كه داعى بر اعمال خير و اداى اماناتست. چه ديدى تو ازين دين العجايز نشستى چون زنان در كوى ادبار زنان چون ناقصان عقل و دينند كه بر خود جهل مى دارى تو جايز نمى دارى زجهل خويشتن عار چرا مردان زايشان دين گزينند باش تا روزى كه وعده وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ در رسد و صحيفه يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً مطالعه نمائى و جمال يحشر الناس يوم القيمة على نياتهم حجاب بگشايد و حكم يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ چهره نمايد. گر زعلم اين زمان علم دارى آنچه امروز زير پوش بود زيرپوشى زجهل هم دارى آن زير پوش حشر خواهد شد و واقعه فَيَوْمَئِذٍ وَقَعَتِ الْواقِعَةُ وَ انْشَقَّتِ السَّماءُ فَهِيَ يَوْمَئِذٍ واهِيَةٌ با تو گويد كه اجسام دنيا همچو برف در آفتاب قيامت چون گداخته مى شود. با تو اين طمطراق لاف و هوس تا دم مردنست همره و بس و جميع گذشتگان زمانهاى ماضى و آيندگان زمان مستقبل چون در يك وقت و يك زمان بمقتضاى قُلْ إِنَّ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ لَمَجْمُوعُونَ إِ لى مِيقاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ جمع مى شوند و همچنين جميع كائنات سابق و لاحق چون در يك مكان بمقتضاى فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ بازداشته م ىگردند و چه معنى دارد يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ وَ بَرَزُوا لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ تا معلوم گردد آنگاه كه أُولئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدى فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ چگونه است. زشت نبود روح قدسى منتظر و آنگاه تو در غرور جاه و مالى همنشين اهرمن يا بنى آدم ما أدنى همتك و ما أخس نفسك طلبتك فتهرب منى و يطلبك غيرى فتاتيه. اندر همه عمر من شبى وقت نماز بگشاد زرخ نقاب و مى گفت براز آمد بر من خيال معشوقه فراز بارى بنگر كه از كه مى مانى باز اى جوانمرد نفوس مردمان در ابتداء بهيچ علتى و مرضى مبتلى نيستند و غير از نقص بشريت و ضعف وَ خُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعِيفاً علتى نمى دارند ليكن بعد از مدتى بواسطه خطوط عاجل و خيالات باطل دنيا كه شيطان بواسطه افيون غفلت و غرور در شراب امانى و آمال بحلق خلق فرو م ىريزد و چندين مرض و آفت در نفوس بهم مى رسد يَعِدُهُمْ وَ يُمَنِّيهِمْ وَ ما يَعِدُهُمُ الشَّيْطانُ إِلَّا غُرُوراً حاصل آن در عاقبت هيچ چيز نيست بغير از آنكه از فطرت اصلى برخاسته اند و رجوع بدان ديگر ممكن نيست و تمناى فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً تمناى امريست محال. با يار گر آرميده باشى همه عمر هم آخر كار مرگ باشد و آنگه لذات جهان چشيده باشى همه عمر خوابى باشد كه ديده باشى همه عمر باب چهاردهم فصل در دانستن عمل صالح و علم نافع اى متشرع عادل و اى دقيقه شناس غافل اگر لحظه اى تامل نمائى درين آيه كه وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفاءَ وَ يُقِيمُوا الصَّلاةَ وَ يُؤْتُوا الزَّكاةَ وَ ذلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ معلومت شود كه باين اعمال بدنى و علوم ظاهرى و اسلام زبانى و نماز اركانى و روزه دهانى و زكوة نانى و حج زبانى بى تصفيه باطن از غش اعتقادات رديه و بدع و اهواء و تنوير قلب از ريا و از اغراض فاسده دنيا و دواعى نفس و هوا راه بمنزل سلامت و نجات آخرت نمى توان برد طاحت العبارات و فنيت الاشارات و ما نفعتنا إلا ركيعات ركعناها فى جوف الليل. بدان كه علم بى نفع و عمل بى علم نبودنش بسيار بهترست از آنكه باشد و در دعاهاى ماثور از حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله واردست كه نعوذ بالله من علم لا ينفع و من دعاء لا يسمع زيرا كه صد فتنه و غرور از هر يك ازين دو زائيده مى شود كه يكى از آنها كافيست از براى اجابت دعوت شيطان و قبول وسوسه ابليس لعين.از بعضى ارباب قلوب منقولست كه فتنة الحديث أشد من فتنة المال و الاهل و الولد و كيف لا يخاف و قد قيل للسيد البشر صلى الله عليه و آله: وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئاً قَلِيلًا. و ديگرى گفته إذا طلب الرجل الحديث أو تزوج أو سافر فى طلب المعاش فقد ركن إلى الدنيا مراد طلب اساتيد عاليه يا طلب حديثى كه در طريق آخرت احتياج بدان نيست و ديگرى گفته أدركت الشيوخ و هم تتعوذون بالله من العالم الفاجر بالسنة.و از حضرت عيسى عليه السلام مرويست كه گفت كيف يكون من أهل العلم من يكون مسيره إلى الاخرة و هو مقبل على دنياه و كيف يكون من أهل العلم من يطلب الكلام ليخبر به لا ليعمل به از حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله منقولست كه فرمود أوحى الله تعالى إلى بعض أنبيائه قل للذين يتفقهون لغير الدين و يتعلمون لغير العمل و يطلبون الدنيا بعمل الاخرة و يلبسون للناس لباس مشوك الكباش و قلوبهم كالذئاب ألسنتهم أحلى من العسل و قلوبهم أمر من الصبر إياى يخادعون و بى يستهزؤن لا يتحن لهم فتنة تذر الحكيم حيرانا. و محمد بن يعقوب كلينى رحمة الله در كتاب كافى از امير المؤمنين عليه السلام روايت نموده كه آن حضرت از پيغمبر صلى الله عليه و آله روايت كرده كه فرموده العلماء رجلان رجل عالم أخذ بعلمه فهذا ناج و عالم تارك لعلمه فهذا هالك و إن أهل النار يتاذون عن ريح العالم التارك لعلمه و هم از امير المؤمنين عليه السلام در كافى روايت نموده كه فرموده أيها الناس إذا علمتم فاعملوا بما علمتم لعلكم تهتدون إن العالم العامل بغير بصيرة كالجاهل الحائر الذى لا يستفيق عن جهله بل قد رأيت الحجة عليه أعظم و الحشرة أدوم على هذا العالم المنسلخ علمه منها على الجاهل و المتحير فى جهله و كلاهما حائر بائر. و از امام جعفر صادق عليه السلام روايت نموده كه من أراد الحديث لمنفعة الدنيا لم يكن له فى الاخرة نصيب و من أراد خير الاخرة أعطاه الله خير الدنيا و الاخرة.و از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده كه گفت من طلب العلم ليباهى به العلماء أو يمارى به السفهاء أو ليصرف به وجوه الناس إليه فليتبوء مقعده من النار. و آيات قرآنى و احاديث و اخبار درين باب از حد شمار بيرونست و نقل او درين مختصر متعذرست.ليكن بايد كه معلوم همكنان باشد كه آنچه در باب مذمت علم بى عمل واقع شده آن علميست كه غير مكاشفه باشد زيرا كه دانستى معارف الهيه ازين نقائص و عيوب و غوائل مبراست و از همه آفتى آزادست و دانستنش عين مطلبست و هر چند كه زياده دانسته شود بحسب كميت بهترست. و اما علمى كه متعلق بعملست و از علوم معاملات نه از مكاشفاتست دانستن آن بقدر عمل واجب كفائى است و زياده از عمل دانستنش وبال آخرتست.و اين معنى نزد عارفان بوضوح پيوسته و دلائل و شواهد آن بسيارست و اگر بذكر آن مشغول شويم سخن دراز كشيده خواهد شد و آنجا كه كس است يك حرف بس است. اى عزيز اگر انصاف دارى و هوشت بجاى خود است ببين كه شيخ زين الدين عليه الرحمة در آداب المتعلمين خود چه نقل مى كند. چنين گفته كه قال بعض المحققين العلماء ثلثة عالم بالله بامر الله فهو عبد استولت المعرفة الالهية على قلبه فصار مستغرقا بمشاهدة نور الجلال و الكبرياء فلا يتفرغ لتعلم علم الاحكام إلا ما لا بد منه و عالم بامر الله غير عالم بالله و هو يعرف الحلال و الحرام و دقائق الاحكام لكنه لا يعرف أسرار جلال الله.و عالم بالله و بامر الله فهو جالس على الحد المشترك بين عالم المعقولات و عالم المحسوسات فهو تارة مع الله بالحب له و تارة مع الخلق بالشفقة و الرحمة فاذا رجع من ربه إلى الخلق صار معهم كواحد منهم كانه لا يعرف الله و إذا خلا بربه مشتغلا بذكره و خدمته فكانه لا يعرف الخلق فهذا سبيل المرسلين و الصديقين و هو المراد بقوله صلى الله عليه و آله سائل العلماء و خالط الحكماء و جالس الكبراء.المراد بقوله سائل العلماء العلماء بامر الله غير العالمين بالله فامر بمسالتهم عند الحاجة إلى الاستفتاء و أما الحكماء فهم العالمون بالله الذين لا يعلمون أوامر الله فامر بمخالطتهم و اما الكبراء فهم العالمون بهما فامره بمجالستهم لان فى مجالستهم خير الدنيا و الاخرة.و لكل واحد من الثلثة ثلث علامات فالعالم بامر الله الذكر باللسان دون القلب و الخوف من الخلق دون الرب و الاستحياء من الناس فى الظاهر و لا يستحيى من الله فى السر و العالم بالله ذاكر خائف مستحيى.أما الذكر فذكر القلب لا اللسان. و الخوف خوف الرجاء لا خوف المعصيه و الحياء حياء ما يخطر على القلب لا حياء الظاهر و أما العالم بالله و بامره فله ستة أشياء الثلثة المذكورة للعالم بالله فقط مع ثلاثة أخرى كونه جالسا على الحد المشترك بين عالم الغيب و عالم الشهادة و كونه معلما للمسلمين و كونه بحيث يحتاج إليه الفريقان و هو مستغن عنها.فمثل العالم بالله و بامر الله كمثل الشمس لا يزيد و لا ينقص و مثل العالم بالله فقط كمثل القمر يكمل تارة و ينقص أخرى و مثل العالم بامر الله كمثل السراج يحرق نفسه و يضى ء غيره. پس زنهار كه بعلم ظاهر و صلاح بى بصيرت مفتون و مغرور نگردى كه هر شقاوتى كه بمردودان راه يافت از غرور علم ظاهر و عمل بى اصل راه يافت و آنچه در قصص الانبياء خوانده اى يا از احوال شهداء و اولياء شنيده اى از مصيبتها و محنتها كه بخاندان نبوت و ولايت و اهل بيت عصمت و طهارت راه يافته اگر نيك دريابى آنها همه از نفاق و كيد اهل شيد و ريا و غدر و حيله متشبهان باهل علم و تقوى برخواسته.على مرتضى عليه السلام نه بضرب ابن ملجم بر زمين افتاد بلكه بسكنجبين شهد صلاح ابو موسى اشعرى و سركه نفاق عمرو بن عاص شربت شهادت نوشيد و امام حسين عليه السلام نه بخنجر بيداد شمر ذى الجوشن خوابيد بلكه بمعجون افيون پرسم مكر و افسون و ترياق پرزهر اتفاق اهل نفاق خونش با خاك كربلا آميخته شد كه قتل الحسين يوم السقيفة.و همچنين پارهاى جگر حسن مجتبى عليه السلام از كيد و غدر نهانى معاويه بخاك محنت ريخت و برين قياس هر چه بسائر ائمه عليهم السلام واقع شده همه بزور شيد اعدا و مكر و تلبيس ارباب رزق و ريا بوده و با اين همه ظلم و بيداد و فتنه و فساد كه ازيشان سرزد ذره اى از جاه و قدر و منزلت اهل ولايت و حقيقت كم نگشت و در دنيا و آخرت معزز و مكرم بودند و خواهند بود بلكه اين طايفه اعداء خود را در دين و دنيا رسوا كردند و بعذاب سرمد و سخط الهى تا ابد خويشتن را مبتلى ساختند. آنان كه ره دوست گزيدند همه در معركه دو كون فتح از عشقست در كوى شهادت آرميدند همه با آنكه سپاه او شهيدند همه و بر حسب وَ لا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّىُٔ إِلَّا بِأَهْلِهِ كرده ايشان بديشان بازگشت و بجزاى وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ گرفتار گشتند. با شير و پلنگ هر كه آويز كند اين همت مردان تو چو سوهان م ىدان آن به كه زتير فقر پرهيز كند گر خود نبرد برنده را تيز كند يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ. هر كه در سر چراغ دين افروخت سبلت بف كنانش پاك بسوخت اى عزيز امروز كورى را شعار خود كردن و در خوابگاه غرور خوابيدن و عمل بر مجاز صرف كردن و مقامى ورزيدن نه بس كاريست فردا فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ واتو گويد كه در چه كار بوده. فردا كه پيشگاه حقيقت شود پديد شرمنده ره روى كه عمل بر مجاز كرد اگر لحظه اى چشم باز كنى و سيل هوا يكسو كشى و غشاوه طبع و چشم بند غرور دور افكنى هر آيتى از آيتهاى قرآنى آئينه ايست روى نما كه جمال باطن خود را در آن مى توانى ديد كه سياه و تاريكست يا سفيد و روشن.مشاهده يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ نقد وقت عارفانست و به ميزان حقيقت سنج كتاب و حديث وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْمِيزانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ هر عملى را امروز مى توان سنجيد و حساب نفس از آن بر م ىتوان گرفت.اگر كسى صاحب بصيرت باشد كه حاسبوا أنفسكم قبل أن تحاسبوا اما غرور نفس ظاهر بين و تسويلات ابليس لعين كى راه حق و حساب بخود مى دهد. كو چشم كه بيند نفس انوارش كو گوش كه بشنود دمى اسرارش أَمْ لَهُمْ أَعْيُنٌ يُبْصِرُونَ بِها أَمْ لَهُمْ آذانٌ يَسْمَعُونَ بِها بلكه هر يك از دلهاى اهل يقين حقائق بين آئينه ايست جهان نما كه احوال ماضيه و آتيه در وى مى توان ديد كه المؤمن مرآة المؤمن. آئينه همه چيز نمايد بجز از جان وين آئينه جز صورت جان مى ننمايد اگر از مرآت ضمير منير اهل بصير احوال عواقب امور و نتائج كامرانى دنيا و فتنه و غرور استكشاف نمائى معلومت شود كه در چه كارى و اگر تعامى ورزى و لحاف غرور در سركشى و بريسمان مكر و تلبيس نفس و فتنه مال و جاه در چاه دنيا و ويل جهنم فرو روى فردا كه غشاوه جسم و غطاء طبيعت از پيش چشم بمقتضاى فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ مرتفع گردد و گرد بدن و غبار دنيا فرو نشيند و ديده نفس بمؤداى فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ تيزبين گردد و آئينه روح كه امروز مقلوبست پشت برو بگردانند خواهى ديد كه حال اندرون و ديدار آخرت بر چه سانست. چون كند جان واژگونه پوستين تو بچشم خويشتن بس خوبروئى ليك باش گرد اين نشاه چونكه بنشيند آن زمان مى نمايدت روشن گر چه اينجا قباد و پرويزى گر توئى زهد ورز ليكن خر و ر فقيهى و ليك شور انگيز بس كه واويلا بر آيد ز اهل دين تا شود در پيش رويت دست مرگ آئينه دار هر كسى پيش پاى خود بيند أحمارا ركبت أم فرسا چون عوانى زگل سگى خيزى هيزم دوزخى و ليكن تر ديو خيزى بروز رستاخيز اى عزيز زاده آدم هنوز بر آن سرم كه راه گفت و شنود با تو وا نسﭙﺮم و حق نصيحت و خلوص طويت و صلاح انديشى و دولت خواهى يكسو ننهم.اگر سابقه اى دارى و بقيتى از آدميت در تو مانده است راست بشنو و پندارم كه نشنوى كه تا امروز در هيچ كار نبوده كه بچيزى ارزى.اگر چنانچه گوش دارى آن گوش كه انسان را در كارست نه گوشى كه در دواب و انعام بسيارست و اين سخن در گوش كنى و داروى تلخ نصيحت نوش كنى بدانى كه بعد ازين چه بايدت كرد و بدانى كه تا امروز در هيچ كارى نبوده اى كه بكار عاقبت آيد.اين جاه و منصبى كه تو بدان مفتخرى هزار وبال از آن ميخيزد و اين عمل و دانش كه تو بدان مغرورى خرمنى از آن بجوى نمى ارزد.رب تال للقرآن و القرآن يلعنه : فردا كه معاملان هر فن طلبند آنها كه دروده اى جوى نستانند حسن عمل از شيخ و برهمن طلبند آنها كه نكشته اى بخرمن طلبند و اگر چنانچه نشنوى و در گوش نكنى از باغ امير گو كلوخى كم باش گو كلاغى بر كلوخى چند روزى نشسته مى باش و بهواى نفس اماره قرقرى مى كرده باش إِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ. تن بى روح چيست مشتى گرد هر آن دلى كه درين خانه زنده نيست بعشق دل بى علم چيست بادى سرد برو نمرده بفتواى من نماز كنيد مدتيست كه أَمْواتٌ غَيْرُ أَحْياءٍ وَ ما يَشْعُرُونَ تعزيت تو داشته و بر لوح مزار پيشانيت آيه إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ در ازل نوشته شده و بر سر گور دلت سنگ سياه ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَهِيَ كَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً افتاده گشته و حافظان كلام ملك علام آيه وَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِيهِمْ خَيْراً لَأَسْمَعَهُمْ وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ بر قبور صدور دل مردگان عالم نشور خوانده اند و ليس لهم حتى النشور نشور. پس اى نامدار كامكار با جاه و اشتهار ملقب بمتقى و پرهيزكار اگر مى خوانى كه معنى متقى بدانى بخوان اين آيه را: إِنَّ فِي اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَّقُونَ. و اگر خواهى بدانى كه بى دين و نابكار و مستحق عذاب دوزخ و لايق لعنت كردگار و فرشتگان و گزيدگان آفريدگار كيست اين آيه بر خوان كه إِنَّ الَّذِينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنا وَ رَضُوا بِالْحَياةِ الدُّنْيا وَ اطْمَأَنُّوا بِها وَ الَّذِينَ هُمْ عَنْ آياتِنا غافِلُونَ أُولئِكَ مَأْواهُمُ النَّارُ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ.و اگر خواهى كه ايمان و صلاح بدانى و حقيقت مؤمن و صالح بشناسى اين آيه را بر خوان كه إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ يَهْدِيهِمْ رَبُّهُمْ بِإِيمانِهِمْ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ دَعْواهُمْ فِيها سُبْحانَكَ اللَّهُمَّ وَ تَحِيَّتُهُمْ فِيها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ. و صلى الله على محمد و آله الطيبين الطاهرين . منتخب مثنوى صدر المحققين محمد بن ابراهيم شيرازى قدس الله سره العزيز بسم الله الرحمن الرحيم و به نستعين مى ستايم خالقى را كوست هست آن خداوندى كه قيومست و حى آن خداوندى كه از يكقطره آب جمله عالم همه در قطره اى هر چه بود و هست اندر دل نمود جمله عالم سبحه تعظيم اوست جمله عالم كتابى دان زحق يك ورق دان نه فلك از دفترش يك نفس زد امر كن اندر نهان زان تجلى كوبخود در خود نمود لوح امكان را بنور خود نگاشت كيست غير از حق كه حق را ديده است بلكه راه و رهرو و ره بين ويست اوست برهان بر وجود ممكنات بر وجود او بود ذاتش گوا كيست غير از حق كه بتواند ستود كس نگويد وصف او جز ذات او صدر و بدر آفرينش از حيا اين ستايش نيست جز احسان او پيره زال سبحه گردان نفس كل كوكبان ثابت و سيار را آسمان از دهشت تعظيم حق نفس كلى ساقى انعام او سطح گردون سقف زندان خانه اش عالم ابعاد دهليز درش عالم اجرام چون منزل گهيست از كمالش هفت گردون ذره اى هست دريا تشنه ديدار او نور خورشيد از جمالش لمعه اى اين دگرها نيستند و اوست هست آنكه پاكى وقف شد بر ذات وى كرد پيدا صورتى چون آفتاب جمع گردد زو نشد كم ذره اى هر دو عالم در دلى منزل نمود ناطقه يك حرف از تعليم اوست هست افلاك از كتابش يك فرق عرش اعظم چون غبارى بر درش گشت پيدا صد هزاران عقل و جان صد هزاران باب رحمت را گشود تخم ايمان در زمين گل بكاشت ديده حق بين كدامين ديده است حق شناس و نور الله بين ويست پرتوى باشد زنورش كائنات لمعه اى مى دان زذاتش ما سوا مدعى را كوست خلاق وجود از كما اثنيت بر خوان اين نكو در ثنايش گفت لا احصى ثنا شكرها يك لقمه دان از خوان او از قصور خويش دايم منفعل دور در رشته كشد بهر ثنا از كواكب بر جبين دارد عرق وين كواكب قطره ها بر جام او جوهر افلاك يك ديوانه اش هست سنگ انداز كيوان بر سرش جرم خور همچون چراغى بر رهيس ت از نوالش هفت دريا قطره اى سوز خور از حسرت رخسار او آب دريا در فراقش دمعه اى گريه باران زشوق روى اوست بسكه گردون قطره زد در جستجو پاى تا سر گشت پر از آبله نه گرفتى از رخش يكدم نشان با وجود اين طلب كارى چست شب سيه پوشد فلك در ماتمش يك قدم ننهاده كس از خط برون ليك آن كو يك قدم دارد سبق هر كه را گامى در اين ره پيش بود گر كنى يك ره نظر در شهر جان گر بيندازى نگاهى سوى دل گر بيابى ذوق معنى يك نفس گر زطيب شهر جان آگه شوى گر سماع نغمه مستان كنى گر ببينى لحظه اى شهر خدا نفس نبود از جهان آب و خاك ميل دنيا چون كند گمره شود ساقيا مى در قدح كن بهر من زان ميى كز وى بر افروزد روان آن ميى كاندر شعاع او زدور آن ميى كز وى توان افروختن آتش اين مى ندارد هيچ آب قطره اى از بحر او شمش منير ساقيا سوزى در افتاده بدل روغن مى تا نريزى در دماغ گر نريزى روغن مى در وجود جام من گر پر بود از روح مى ور شود خالى تنم از نور مى ساقيا جامى كه بى خويش آمدم بى شعاعش شمع دل را سوز نيست آشنائيهاى سابق خوش بود جان بى عشق و دلى ب ىسوز غم ناله رعد از هواى كوى اوست گه به پهلو گه بسر شد كوبكو با هزاران شمع اندر قافله نه جمالش را همى ديدى عيان هرگز از مقصود خود كامى نجست آتش اندر سينه دارد از غمش نه كسى را آگهى از چند و چون مى ربايد عقل و جان از قرب حق در نهادش نور هستى بيش بود نفرت آيد مر تو را زين خاكدان كم شوى در كار دنيا مشتغل تلخ گردد بر مذاقت هر هوس زين رياحين جهان تو نشنوى گوش دل با سوى اين دستان كنى مردمان پيشت شود مردم كيا پرتوى دان اوفتاده در مغاك از خساست همچو خاك ره شود وارهان جان را زقيد خويشتن مى توان ديدن بنورش آن جهان از برون و از درون يابد ظهور شمعها بى آتش و آتش زدن آب و آتش كى كند يكجا ماب ذره اى از جرم او جرم اثير دل شده همچون زباله مشتعل آتش افتد در وى و سوزد چراغ منطفى گردد فتيله همچو دود مى توانم شد بنورش تا بحى گام نتوانم زدن در راه وى يك قدم از خويشتن پيش آمدم ربط من با جام مى امروز نيست با نكوروئى كه بس دلكش بود آن بود بادى و اين خاكى بهم خيز و آب از ديده و آتش زدل آب چشم و آتش دل با هم است آتش اين دودها جسمانى است دودهاشان عاقبت گردد تباه راه حق را جز بنور حق كه ديد جز بنور روح قدسى طى راه زين عناصر تا نكردى دل كسل ساقيا مستم كن از جام الست ساقيا مستم كن از جام بلور ساقيا بر كف نهم جامى كزو باده اى كزوى درون روشن شود گر همى خواهى دل آتش فشان جوهر اين آتش از اجسام نيست آتش اجسام ظلمانى بود آتش عشق آتش ديگر بود گر چه تند و مهلك و سركش بود آتش مى قبله مستان بود گر نبودى آتش مى در وجود گر نبودى اين تف و اين سوز عشق پس نبودى فرق از انسان تا دواب معنى آدم از آن افزون بود ساقيا مى ده كه مجلس شد دراز آنكه كوشش نيست جز سوى بدن صحبت نا جنس سد ره بود گر نبودى جام مى با من قرين آن چنين ياران بنرخ كاه باد ساقيا از مى فزون كن معنيم ساقيا از يك قدح هوشم ببر وا رهانم از وجود خويشتن نيست جرمى بدتر از جرم وجود از وجود خود در اول پاك شو با دل و جانى بصد وا بستگى جمع كن با خاك و باد مشتعل اين دو همره منفصل از هم كم است آتش عقل آتش روحانى است خانه دل مى شود از وى سياه كى توان با آتش نخوت رسيد كى توان كردن سوى شهر اله كى شوى با روح قدسى متصل تا بمستى وا نمايم هر چه هست تا مبدل گردد اين ماتم بسور كشف گردد راز گيتى مو بمو خانه تاريك دل گلشن شود دل بدان آتش رخ مهوش رسان آتش اجسام خون آشام نيست آتش عشق آتش جانى بود جمله آتشها ازو ابتر بود ليك عاشق پيشه را زان خوش بود صورت او معنى انسان بود مى فسردى روح مردم از خمود ور نبودى شمع جان افروز عشق چون شراكت هستشان در خورد و خواب كش همى جنبش سوى بيچون بود با مخالف زين نوا چندين مساز بهر او زين نغمه و دستان مزن خاصه نا جنسى كه بس گمره بود مى فسردم من زياران چنين جان فداى يار معنى خواه باد مستيم ده وا رهان از هستيم وا رهان جان را زسحر مستمر نيست سدى همچو من در راه من گر كنى توبه از اين بايد نمود وانگه ار خواهى سوى افلاك شو كى توانى از جهان وارستگى تا نگردى بيغش و پاك از وجود تا نگردى خالص از آلودگى تا نباشى در غم و افكندگى تا نگردد جان زمحنت پايمال تا نباشى از دو عالم بر كنار تا نسوزى در فراق روى يار هيچ جانى را زسوى چاره نيست يا بنار توبه يابد سوختن يا بنار عشق حق سوزى همى تا نميرى از خود و از كام دل تا نگردى از وجود خويش پاك كى در آئى در صف آزادگان تا نگردد منقلب جان با روان تا نيفشاند زدل گرد بدن ساقيا زاهل خلاصم كن همى باشم اندر كنج محنت تا به كى خست ابناى جنسم مى كشد تا به كى باشم درين كنج خمول تا به كى باشم درين ظلمت كده تا به كى باشم بكنجى منزوى از نفاق ناكسان تنگ آمدم گر چه در صورت بادم مى رسند ز امتزاج اين خسان عنصرى جملگى در خشم و شهوت همچو دد ساقيا از مى دلم را ده حضور چون حضور دل شود كس را مقام نارسيده سوى بستان مى دود شهوت دنيا هنوزش در دل است ميل پستان زنان دارد هنوز همچو طفلان جوى شيرش آرزوست جوى شير و انگبين خواهد دلش چون به اتراب و كواعب خو گرست ره كجا يابى بخلاق و دود ره ندارى در جهان زندگى كى رسى در عالم پايندگى كى دهندت ره بحى ذى الجلال نبودت با روح قدسى هيچ كار كى بود جاى تو در دار القرار يا بدنيا يا بعقبى زين يكيست يا بدوزخ بايدت افروختن يا چو شيطان لعنت آموزى همى كى شود از ذكر حق جان مشتعل دل نگردد از طهارت نور پاك اين قيامت بر تو كى گردد عيان كى بود زابليس و تلبيسش امان كى درو منزل كند شاه زمن عارف توحيد خاصم كن همى وا رهان زين ظلمتم از نور مى صحبت عرفان كجا و ديو و دد شهرتم ده بر نفوس و بر عقول با شياطين هم تك و هم ره شده با رفيقان خسيس دنيوى بس كه ديدم گمرهان گمره شدم ليك در معنى زحيوان واپسند باز ماندم از سپهر و مشترى مايه نار جهنم از حسد فارغم گردان زحور و از قصور فارغ آيد از بهشت خاص و عام همچو طفلان ميل پستان م ىكند نفس را اين اوليت منزل است حور و غلمان همسران خواهد هنوز جوى شير و انگبين در خورد اوست صحبتى با نازنين خواهد دلش طاعتش را لاجرم آن در خورست هر كه او شد آشنا با روى دوست نيست فرقى نزد مرد شه شناس عاشقى كو طالب جانان بود هست مردم بيشتر حق ناشناس زشت و زيبا نزد عارف يك سرست كاملان را آرزو نى غير دوست جمله نيكان رشحه اى از ذات او دل گرفت از صحبت اين ناكسان ساقيا جانم گرانى م ىكند ثقل جان از خفت مى دور كن جنبشى ده قالب افسرده را پاك كن از زنگ غم اين سينه را خاك آدم را زمى تعمير كن آفتاب مى چه اندر سينه تافت نورش اندر ديده چون منزل گرفت هر فسرده لايق اين جام نيست كن مصفا زآب مى اين خانه را ساقى از يك جرعه مى جانم بده جوهرش گر زانكه پيدا شد بفرش گر بخواندستى زقرآن اصلها ساقيا در ده ميى از نور روح پرتو اين نور چون در دل فتد آن ميى كزوى بسوزد هر چه هست آن ميى كزوى بسوزد رود نيل آتش اين مى نه جسمانى بود آن ميى كزوى شود مست و خراب گر چنين آتش كند در دل نمود گر چنين آتش كند در سينه جا گر زوى افتد بگردون يك شرر منطفى گردد زنورش در وجود مى برآرد نورش ابراهيم وار گر چكد در چشم اعمى قطره اى مى ن هبيند يك نظر جز سوى دوس ت گر برهنه بيندش يا در لباس در لباس و در عرا يكسان بود غير عارف نيست يك كس با سپاس زانكه او را همتى بالاترست ناقصان را حور و غلمان بس نكوست جمله نيكان رشحه اى از ذات او ساقيا يكره زخويشم واستان آسمانى پاسبانى مى كند اين گرانرا زان سبك پر نور كن زنده كن از روح راح اين مرده را آب ده اين كشته ديرينه را صحن و بام خانه را تنوير كن از دريچه ديدگان بيرون شتافت صورت جانان درو محفل گرفت لايق اين سينه هر خام نيست صحن و بام منزل جانانه را از شعاع نورش ايمانم بده شعله نورش فروزد تا بعرش فرعها و رزقها دان در سما كاتش دل وا نشيند زان صبوح جمله آتشهاى نخوت بشكند هر چه از خارو خس پندار رست چون بدل منزل كند چون جبرئيل كى زجسمانى گريزد ديو و دد گر بنوشد قطر هاى زان آفتاب سوزد از نورش بدن را تار و پود آتش ابليس گردد زو فنا اندرو سوزد ملك را بال و پر هر چه يابد زآتش هستى نمود زآتش هستى نمرودى دمار مى ببيند در جهان هر ذره اى گر كند پاى خمش افعى گذر گر ببيند اژدها اين باده را گر زبويش شامه اى آگه شدى هر كه يابد بوى او در پاى دن گر زصهبا بو همى گيرد صبا از صبا پيوسته بوى آشنا ساقيا از سر بنه اين خواب را جام مى را آب آتش بار كن مطربا يكدم بكف نه بر بطى از دف و نى زهره را در رقص آر بشكن اندر كف عطارد را قلم مشترى را طيلسان از سرفگن سبحه و سجاده اش را مى ستان تيغ مريخ از كفش بيرون فگن خرقه پير فلك را كن برون نرخ بازار فلك درهم شكن مطربا چنگ و چغانه ساز ده لشگر غم كرد در دل رستخيز جنگ دارد اين جهان فتنه گر خيز و بگريز از جهان عقل و هوش خيز و بگريز از جهان رستخيز خيز و بگريز از جهان پر غرور ابلهى بى آفت و عقل آفت است غل عقل از گردن من دور گن عقل بنشست آنگهى كه عشق خاست عقل رفت و عشق بر جايش نشست عقل ما را سوى بى عقلى كشيد عقل ما ديوانگى آورد بار كار من بيكارى است اى مرد دين تو برو تدبير كار خويش گير تو نكو دانى طريق عقل و دين عيش من تلخى گرفت از چون توئى زهر او ترياق گردد در اثر هر كجا آرد نظر رويد گيا مغز جان از فوه او واله شدى بوى يوسف آيدش از پيرهن هر كجا گردد صبا بوسند جا زين جهت يابند عشاق نوا آب ده اين سينه پرتاب را از صراحى ديده اى خونبار كن زورق تن را بيفگن در شطى در نواى چنگ و بربط جان سپار وز نى ناخن بزن چنگى رقم سبحه اش در آتش ساغر فكن مى كشانش تا بر اين مى كشان نشتر ماه نو اندر خون فگن سوى قوالان فكن اين پر فسون مشترى را زاحتسابت عزل كن زادگان زهره را آواز ده فتنها دارد سپهر پر ستيز بر دل دانا كمين سازد قدر بر نواى ابلهى انداز گوش زين قيامت در پناه مى گريز تا نيارد بر تو عقل و هوش زور عقل بند پا و دام كلفت است در جنون و مستيم مشهور كن عقل را با عشق الفت از كجاست وارث عقل است عشق اى حق پرست آن چنين عقلى در اين عالم كه ديد بندگى را با خداوندى چه كار تو برو تدبير خود كن بعد ازين ترك اين جان خطاانديش گير به نسازى با چومن رسوا كمين طعنها بر من فتاد از هر سوئ ى دين و دنيا هر دو آوردى بكف دين و دنيا هر دو با عقلند و هوش مصلحت را با دل من كار نيست من سلامت ديده ام در ترك عقل ساقيا در ده ميى كز نور او ساقيا زين مى بده بال و پرم ساقيا در ده ميى چون سلسبيل ساقيا در ده عصائى زين شراب ساقيا يكره ميى در جام ريز باده اى خواهم چو پر جبرئيل مطربا يكره بﭙﺮواز آورم از نواى نغمهاى جان فزا كى بود كز نغمهاى جان ستان كى بود كز صحبت آن ساقيان كى بود تا زين سراى پر محن كى بود كز بادهاى سلسبيل كى بود كاندر قدحهاى بلور بادها نوشيم از كاس كرام يك قدح خواهم بقدر آسمان يك قدح خواهم بسان آفتاب پر شعاع و بيغش و صافى و ناب يك قدح خواهم بقدر مشترى يك قدح خواهم بسان ماه نو زين قدحهاى سماوى يك بيك مى كه نبود جام او چون كوكبى مى كه نبود راح او مانند روح مى كه نبود جام او مانند جان مى كه نبود جام او چون چشم يار مى كه نبود ساقيش روى نكو مى كه نبود بر لب شيرين لبى موعد مستان و ياران ميكده است ميكده چبود مقام راستان من نه دين دارم نه دنيا اى خلف من ندارم زين دو يك با من مكوش اندرين ويرانه كس را بار نيست عاقلان گر مى كنند از عقل نقل نو بنو سازم وضوئى بر وضوء پاى بند عقل بردار از برم شستشو ده روح را زين قال و قيل تا ازين ظلمت كده گيرم شتاب كين ستيزنده فلك دارد ستيز تا بﭙﺮم زين جهان تا چند ميل از نواى دف به آواز آورم مى پرستان را فزايد عشقها جان بيفشانيم بر ياد بتان رقصها سازيم دست افشان زجان جان بجانان وصل جويد بى بدن جامها نوشيم بر ياد خليل بادها ريزيم صافى تر زنور سينها سازيم روش نتر زجام قطره ها دروى چو ماه و اختران تا شوم بر زندگانى كامياب گرم و تند و مهربان و نور تاب تا در انگشتم كند انگشترى همچو چنگى در كف چنگى گرو خوش بود مى نوش كردن چون فلك كى توان بنهاد او را بر لبى روح را كى باشد از نورش فتو ح روح كى بيند درو راز نهان كى فزايد مستيى در باد خوار كى توان آورد آبى زو برو كى بود با چاشنى در مشربى مجلس اين غمگساران ميكده است همرهان و هم دل و هم داستان ميكده چبود سراى مهوشان سينها صافى ززنگ غل و غش رويها نورانى و دلها لطيف يك بيك دلها نمايان از بدن رويها مانند ماه و آفتاب جملگى از پاى تا سر چون دلند جمله رقاصند ز دف زن تا ابد جمله رقاصند بر ياد بتى جملگى مستند و لا يعقل همه نغمهاشان مى رسد آنجا بگوش تو برون كن پنبه پندار را پنبه غفلت برون ميكن زگوش چشم دل را از غشاوت ده جلا روى دل را كن مصفا از دغل صفحه عقل از غبار تن بشوى لوح جان از ظلمت امكان بشو گر بشوئى لوح دل از شك و عيب ساقيا مستم كن از جام بلور عيش مى تلخست بى روى نكو فارغم گردان زغوغاى خسان هست دنيا زين صداهاى دواب بس فضيلت بر جرس دارد حباب دل بسان آهن اندر سينها اين سخنها گرچه هست آتش اثر اين سخنها گرچه باشد دلنواز اين سخنها گرچه صاف بى غش است با جمود طبع كس را چاره نى محنتى زين صعبتر هرگز مباد پيل را چون ياد هندستان فتد پس چرا خامش نشيند بلبلى پس چسان خامش نشيند در بدن كوه در رقص آيد از ياد وطن مهوشان در وى بسان بى هشان بى كدورت بى گره خورشيد وش مى نمايد جان زتنهاى نظيف مى توان ديدن ضمير از نور تن جمله اجزاى بدن چون روح ناب نه چو اين ياران كه سر تا پا گلند صحبت مستان زهم وانگسلد هستشان با روى ساقى الفتى از شر و شور جهان غافل همه گر بود فارغ زشك و ريب و هوش پس بگوش دل شنو اسرار را تا بيابى نغمهاى همچو نوش بعد از آن بنگر جمال جانفزا تا ببينى آن جمال بى بدل تا ببينى صورت آن خوبروى تا ببينى نقش هستى مو بمو منعكس گردد در او انوار غيب تا بمستى وارهم زين عيش شور تا بكى با اين و آنم گفتگو از سماع و گفتگوى ناكسان چون جرس از صوت بى معنى بتاب زانكه هست او بيدل و اين دل خراب چون جرس بى معنى و پر ادعا ليك آهن دل ندارد زان خبر كى بود سنگين دلان را كار ساز ليك افسرده دلان را ناخوش است چاره اكنون نيست غير از خامشى كه زگل بلبل ندارد هيچ ياد بند و زنجير از بر خود بگسلد چون ننالد از غم زيبا گلى روح انسى چون كند ياد وطن اندكاكش زان بود اى مؤتمن اصطكاك باد هم از ياد اوست سرعت افلاك و سنگينى خاك هست اشياء جمله در تسبيح حق هست اشياء پرتوئى از نور او هست اشياء جملگى از شوق مست اى صبا گر بگذرى سوى بتان گر بمى خانه گذر افتد ترا بعد تسليم و زمين بوسى بسى عرضه كن عجز و نياز و افتقار از وطن تا دور گشته بيدلى اندرين غربت كسش محرم نبود اندرين غربت بسى محنت كشيد نه زكس يك لحظه با وى الفتى ناله پنهان دارد از نامحرمان دايم آهنگ مخالف مى زند سوختم از سوز دل يكبارگى محنت و غم بر دلم آهنگ كرد مطرب عشق از درون اين نغمه ساخت چنگ زد ماه نو اندر دل چنين زهره ناخن تيز كرد از ماه رود چرخ ازين سان ميزند چنگ اربرم دفتر فرزانگى را گاو خورد زاشك چشم ديده دريائى شده آتش اندر سينه پنهان تا به كى آتش جان را به پيراهن چكار دل زبس بيچارگى آمد بتنگ يك بيك ياران زمن بگريختند غمگساران من از من مى رمند بسكه زخم دل چنين ناسور گشت دل كه نبود با كه سازد انجمن بسكه ديدم از فلك جور و محن دل گرفت از فرقت يار وطن انصباب آب هم از داد اوست جملگى از شوق آن بيچون پاك خواه گويا در سخن يابى نطق خواه دشمن گير و خواهى دوست او خواه مؤمن گير خواهى بت پرست يك بيك از ما سلامى مى رسان خدمت ما عرضه مى كن جابجا گر زتو پرسند حال بيكسى از ضعيفى بيدلى زارى نزار يكدمش آرام نى در منزلى هيچگه با هيچ كس همدم نبود روى عيش و خوشدلى هرگز نديد نه زدودى از دلش كس كلفتى آه نتواند كشيدن يك زمان زين نوا عشاق را دل بشكند چاره نبود اندرين بيچارگى از همه سو كار بر من تنگ كرد در نواى ارغنونم اين نواخت زهره را خنياگرى آمد همين بر رگ جان ميزند اينگونه رود گوشمالى مى دهد گر تن زنم خانه عقل و خرد را آب برد بعد ازين كارم برسوائى شده گريه اندر زير مژگان تا به كى آب دريا را به پرويزن چكار شيشه ناموس و تقوى زد به سنگ رشته پيوندها بگسيختند همدمان من بمن نامحرمند دور و نزديك از بر من دور گشت جان كه نبود با كه گويد كس سخن سير گشتم از وجود خويشتن تا به كى بتوان بمحنت زيستن تا به كى بايد نشستن اين چنين تا به كى باشد درين محنت سرا ديده را بى روى ياران نور نه نه بدل در راحتى بى رويشان اين چنين محروم در عالم مباد كار كس هرگز چنين درهم نشد در سيه روزى كسى چون من مباد دلفكارى اشكبارى بنده اى از وطن گم گشته محنت كشى نه به بالينى سرى بى غم نهاد بس ستمها كز خسان بر وى رسيد در جهان از هر خسى خارى كشيد بس جواهر كز سخن بر باد رفت چون نسازد پردهاى غمگسار اى صبا بر خوان چنين و صد چنين پس بگو اى ماه رويان زمان هيچ بتوان خاطرى را شاد كرد هيچ افتد كز سر عجز و نياز هيچ افتد كز درون عذر خواه هيچ افتد آفتابى را كه او هيچ افتد پادشاهى را همى ناله و فريادم از حد در گذشت غير آن كو آفريده جان پاك غير آن كو حكمتش را اين نكوست دوست مى دارد درون پر زدرد ديده پرخون قوى سرمايه است يا رب اين انده گساران را چه شد همدمى كو تا برأفت يكزمان اينكه گفتم شكوه نبود اى صبا اين همه دادست اين بيداد نيست عدلها و جورها از داد اوست جورها با ياد او جز داد نيست بى جمال گلرخان نازنين تن زده خامش نشسته بى نوا سينه را بى ميگساران شور نه نه بديده خواب بى ابرويشان بر دل كس اين چنين ماتم مباد كس چنين در دام غم محكم نشد همچو من اندر جهان يكتن مباد بى قرارى بيدلى افگنده اى خاكسارى خسته مجنون وشى نه به بستر ديده بى نم نهاد بس جفاها كز كسان ديد و شنيد از نگونساران چها ديد و شنيد بس سخن كز خامشى از ياد رفت چون نگريد از غم دل زار زار بر جوانان چمن زين مستكين اى پرى رويان و اى شه زادگان دلفكارى را زبند آزاد كرد عرضه دارد بيدلى رنج دراز راه يابد بيدلى در بارگاه سايه اندازد بفرق خاك كو كز گدائى بشنود درد و غمى يك كس از حال درون واقف نگشت مو بمو داند درون دردناك اين دل سوزان گلى از باغ اوست انكسار دل بر او نيست خورد عاشقان را خون دل پيرايه است گريه ابر بهاران را چه شد اشك ريزم از غم راز نهان واقفست او بر ضمير مدعا گر همه جورست غير از داد نيست گريه ها و سوزها از ياد اوست جان بغير از ياد او دلشاد نيست ديدها از شوق او در گريه است اشك و آه من گواه من بسست محنت از وى مايه شادى بود كافرم گر ذره اى از درد او محنتى كز وى بود آن دولت است كافرم گر شعله اى از سوز دل ديدگانم بحر و كان من بس است سيل مرواريد و ياقوت ار كنم گر زفاقه ياد بحر و كان كنم گر دمى از مفلسى گردم حزين گر دمى از بى كسى ياد آيدم هر جراحت كز بدن بر دل رسد بند پرور همچو او نبود كسى دختران فكر بكر خويش را صحبت آن نازنينانم خوشست از سخن كشورستانى مى كنم خازن و گنجور دارم در درون دارم اندر سينه گنج شايگان گنج باد آورد باشد در دلم لا تسبو الريح زين رو واردست ديدگان را هر دم اشك افشان كنم رود اشك من مرا دارنده كرد رود اشك و سينه تابان من اشك چشم و اين دل سوزان مرا اشك چشم چشمه حيوان بس است ناله من ارغنون من بود دارم از خون جگر خوش شربتى اشك ريزم روز و شب مشاطه وار چون عروسان چهره را تزيين كنم گه زاشك ديده و خون جگر نور حكمت بس بود تزيين من من ندارم از خمول خويش عار نالها از روى او در مويه است شاهد اين شعله آه من بس است بندگى اش تخم آزادى بود مى فروشم بر دو عالم ماه رو دولتى كز وى نباشد خجلت است مى فروشم با جهانى آب و گل راز جان من جهان من بس است مى نشينم اشك ريزم دمبدم ديدگان خويش اشك افشان كنم از قناعت گنجها دارم دفين با كلام حق شوم يار و ندم چون بياد حق شوم بيرون رود آفتابى مى نشنيد با خسى مى كشم در بر چو خوبان خطا مجلس من با جوانان دلكش است وز براهين حكمرانى مى كنم شكر لله نيستم خار و زبون وام گيرد از دلم دريا و كان نفحه رحمان كند حل مشكلم واردات دل نه هرگز شاردست قطره ها بر سينه بريان كنم وين بنان من مرا بخشنده كرد كشت و كار من بس است و خوان من آب شيرين باشد و بريان مرا چشم بى خوابم لب خندان بس است مصلحت بينم جنون من بود كاسه چشم و رخ طبق كو رغبتى عقد رو سازم زدر شاهوار زيب رخسار آن دل خونين كنم كاسه و خوان مينهم زين ما حضر نيست زرق و مكر و كين آئين من عار دارم با خسيسان در شمار عقل من گنج است و تن ويرانه ام صد چو پروانه فداى شمع باد گنج را در خاك كردن عاقليست باشد اسرار درونم بيشمار كم گمان دارم دل بيننده اى تا بيفروزم زبان از گفت دل مجلس افروزم زنور فكر دور از درخت همچو طوبى ميوه ها از درخت طيبه اندر ضمير دختران فكر بكر خويش را ليك بيرون ناورم شمع و چراغ اندرين دمهاى سرد ناكسان كى توان افروخت شمع اهل دل دردها دارم عيان كو مرهمى مرهم اين سينه مجروح كو گر خريدارى بدى در خورد جان همدمى گر مى شنيدى راز من داد ازين كاسد قماشيها بسى در دل كس ذر هاى انصاف نيست از مسلمانى بجز نامى كراست در دل كس از خدا آزرم نه اين علامتها درين آخر زمان از رخ مردم حيا برخاسته بر حكيمان ابلهان محنت فزا آدمى را بر ستوران فضل نه مطربا آبى بر اين آتش فشان نغمه بر آهنگ ديگر ساز كن چند بر يك پرده سازى نغمه را ارغنون عشق را خوش مى نواز هيچ آدابى و ترتيبى مجو مستى من هر دم افزون مى شود او چنين مى پرورد من چون شوم روح من شمع است و تن كاشانه ام از وجودش روشنى در جمع باد خاك را تعمير كردن جاهليست ليك كم بينم درون حق گزار از درون چون ماه و خور رخشنده اى پس كنم از دل زبان را مشتعل پرتو نور افگنم بر ماه و هور در تكانيدن دهم بهر غذا ميوها بخشم بدلهاى منير عقد بندم با دل حق آشنا اندرين باد مخالف در دماغ ناورم بيرون چراغ عقل و جان با چنين دمهاى سرد دل كسل رازها دارم نهان كو محرمى محرم راز دل اين روح كو مى گشودم من متاع اين جهان مى شكفتم همچو گل اندر چمن داد ازين حق ناشناسيها بسى ديده حق بين درونى صاف نيست وز سلامت جز ملامت از كجا است وز رسول الله كسى را شرم نه هست از اشراط ساعت بى گمان شرم بنشسته جفا برخاسته بر سليمان ديو و دد فرمان روا نيك و بد را خوب و رد را فضل نه جوشش ديك درون را وا نشان مطرب جان را سخن پرداز كن چند بتوان زد در اين پرده نوا پردهاى سينه را دمساز ساز هر چه آن مستانه تر باشد بگو رازها مستانه بيرون مى دود او چنين مى خواندم من چون دوم او چنين غلطاندم بى پا و سر او چه خواهد مست و ديوانه مرا مستى و ديوانگى آهنگ ماست بر سرم مستى بسى زور آوريد مفلسى و مستى و خوارى بهم مفلسى و مستى و عشق و جنون آتشى اندر دل از عشق اوفتاد كار من هرگز چنين ابتر نشد حق پاكانى كه جان شان از الست حق انوار عقول انبياء حق سباحان بحر زندگى حق انوار كواكب در طواف دائما اندر سجودند و ركوع بوده از آلايش احداث پاك جمله رقاصان بياد روى او جملگى سرمست در ياد حق اند از شراب معرفت مستى نما حق اركان جهان عنصرى كز سر لطف و كرم در من نگر وارهانم از كف نفس و هوا رهبر جانم ز روح القدس كن تازه دار از ابر رحمت كشته ام گر كنى يكدم نظر بر جان من سر برافرازم زفخر از آسمان گر كند لطفت دمى همراهيم زابر رحمت رشحه اى بر من فشان كار ساز بى نوايان بوده اى يا غياث المذنبين يا مرتجى قد تشفعت بال المرتضى فى التجاوز عن ذنوبى يا إله إنما أكثرت من فعل الذنوب إغفر اللهم لى الذنب العظيم من چگونه اوفتم راهى دگر من نخواهم عاقل و فرزانه را نام و ننگ ما دل بى ننگ ماست از دلم عقل و خرد بيرون كنيد جمله زور آورد و بگرفت اين دلم جمع گشتند و چنين گشتم زبون سر بسر عقل و دل و دين شد بباد خواستم بهتر شود بهتر نشد گشته است از رش نور دوست مست حق اسرار نفوس اولياء حق سياحان راه بندگى حق ادوار سماء در اعتراف يك نفس فارغ نبوده از خشوع دامن امكان نيالوده بخاك جمله طوافان بگرد كوى او در محيط لطف حق مستغرقند وز نواى نغمه وحدت بپا كرده طوع و قرب را فرمانبرى وارهانم زين مقام پر خطر از چهار اضداد آزادم نما همره روحم ولى ذو المنن رحمتى كن خاك و خون آغشت هام تازه دارى از كرم ايمان من مى نگنجم در فلك از ذوق آن سر بر افرازد ز تاج شاهيم قطره اى از بحر توحيدم چشان لطف خود بر بندگان افزوده اى ليس لى إلا ببابك إلتجاء و الرسول المصطفى خير الورى إلتجات بالنبى روحى فداه من هوى الشيطان وقعت فى العيوب واعف عنى الخطيئات الحسيم قد صرفنا العمر فى بحث العلوم كل عمر ضاع فى غير الحبيب أيها الساقى أدر كاسا بنا من أباريق هى مثل الدرر خمرها خمرا كياقوت المذاب ساقيا رحمى كه بى گاه آمدم عمر من نابود شد در معصيت خجلت آمد خجلت اندر كار من نيست دست آويز جز لطف اله ب ىوسيلت چون در اول كز وجود نه بدى فضل و خردمندى پناه حاليا چون مى گذارد بنده را افتقار من ثناى من بس است واعف عنى الخطيئات الحسيم لم يكن فيه سوى الحسرة نصيب ينجبر مافات من أوقاتنا شعشعانيات تذهب بالبصر أشرقت من دنها نور الشهاب با خجالتها بدرگاه آمدم شرمم آيد آمدن با اين صفت پشت من خم گشت از اوزار من مى شود درماندگان را عذر خواه از عدم آوردمان سوى وجود نه شفيعى جز تفضل عذر خواه نا اميد از عفو در روز جزا انكسار من دعاى من بس است رباعيات جان نائب حق است و بدن.... روحش فلك و حواسش انجم در وى دل عرش ويست و صدر كرسى ميدان اسرار و معانى چو سروش يزدان زاهد ز بهشت خان و مان مى سازد عارف بعمارت درون مى نازد عابد بعمل بدان جهان مى نازد عاشق زبراى دوست جان مى بازد از فرقت دوست ديده ايم.... از بس كه فشاندم آتش از ديده برون هر چند نديدمش غمم افزون شد اجزاى وجودم بتمامى خون شد گر ديد دل از جفاى خصمان مجروح چندان بگداخت تن زمحنت كاخر ليك زجراحات شد.... گرديد زديدها نهان همچون روح آنان كه ره دوست گزيدند همه در معركه دو كون فتح از عشق است در كوى شهادت آرميدند همه هر چند سپاه او شهيدند همه حق جان جهان است و جهان جمله بدن افلاك و عناصر و مواليد اعضاء اصناف ملائكه حواس اين تن توحيد همين هست دگرها همه فن گويم سخنى زحشر چون برق زميغ اين جان و تنت كه هست شمشير و غلاف بشنو كه ندارم از تو اين نكته دريغ آنروز بود غلافش از جوهر تيغ جهان بين من گرچه رفت از نهاد جهان بين اگر شد جهان بان بجااست جهان آفرين بين من كم مباد جهان را جهان بان نه غير از خداست دو نامه فارسى از صدر الدين شيرازى كتاب ملا صدرا كه به مير محمد باقر نوشته لا زال شموس الحكمه الايمانيه منوره بعد الاستناره بنور وجوده و ما برحت اقمار النفوس الانسانيه القابله لاقتباس انوار المعارف الالهيه و التجليات السبحانيه من معدن اللاهوت و منبع الجبروت مستضيئه بالاضواء الرحمانيه مشعشعه بالاشعه الربانيه بفيض فضله و جوده.قوم اللهم و نور رياض الشريعه الحقه النبويه و السيره المرضيه المرتضويه و السياده الصحيحه الحسنيه و المله القويمه الجعفريه سلام الله و تحياته على الصادع بها و المستحفظين لها منبعثه بعد الخمول بعلو شانه نضره بعد الذبول برفعه مكانه ليتجدد بدولته دولتها و تكر بايامه ايامها بحق خاتم الانبياء و المرسلين و افضل الاوصياء المرضيين و آلهما الذين هم عن ارجاس نقايص الطبيعه الجسميه نزهين و عن ادناس جاهليه الهيولى الاولى مطهرين سلام الله و صلوته عليهم اجمعين صاحب راى صايب و ذهن صافى و فكر ثاقب كه ديده بصيرتش به كحل الجواهر تاييد ربانى جلا يافته و اشعه نير توفيق الهى بر منظر انتباه و مطرح استشعارش تافته داند و بيند كه هر چند همه افراد كاينات و انواع مبدعات را على تفاوت النشات و تخالف المهيات باتش اشعه آفتاب هستى بحسب عطيه أَعْطى كُلَّ شَي ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى بيكبار كه وَ ما أَمْرُنا إِلَّا واحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ تافته و كافه هويات ممكنات و قاطبه ذوات موجودات عالم امكان را على تباين الدرجات و تفارق الطبقات و سعه رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَ يْءٍ گنجيده و دريافته اما بحسب قابله اولى و فطره اصليه كه عطا كرده فيض اقدس است هر نوعى و شخصى از انواع حقايق و افراد طبايع به موهبتى خاص و عطيتى معين مخصوص و مشمول گشته و باز از سر جمله قسمت پذيرندگان درياى جود و كرم و بار يافتگان خوان يغماى نعماى وجود و نعم جامعيت جامع اطوار و نشات و احاطه بر فنون كمالات و صنوف ملكات مخصوص بعضى از اشخاص نوع عالى شان متعالى مكان انسان گرديده و بنا بر محاذاتى كه بحسب تعاكس سلسلتين بدو و رجوع ميانه اول اولى و آخر ثانيه واقع است در مظهر مكرم كمل بنى آدم چنانكه گفته اند دو سر خط حلقه هستى به حقيقت بهم تو پيوستى و اين مظهر جامع حالات و ذات مستجمع كمالات بغايت نادر الوجود است اعز من الكبريت الاحمر و اندر من الاكسير الاكبر چنانكه شيخ رئيس ره ايمائى بدين معنى فرموده در شفاء كه ان الماده التى تقبل مثل هذه الصور تقع فى قليل من الامزجه و در اشارات گفته جل جناب الحق عن ان يكون شريعه لكل وارد او ان يطلع عليه الا واحد بعد واحد. و بعد از تحقيق وجود چنين جوهر مقدس غالب آنست كه در نظر خلايق مخفى ميباشد.و اين اخفاء يا بواسطه عدم قابليت و عدم استعداد خلق است و ضعف احداق ادراك شان از شناختن و دانستن رتبه كمال آن انسان ملكوتى و آدم معنوى و نشاه قيومى و شعله لاهوتى و ذات قدوسى و يا بجهت آنست كه خصوصا «» مرآت ضمير منيرش از غبار كثايف اخلاق و اطوار و كدورات اوضاع و اوصاف مردم زمان مينمايند چنانچه از سرور انسان عليه و آله شرايف .«» علماى معروف اين زمان قبول غنى از راه غنى صلوات الرحمن: انه ليغان على قلبى روايت كرده اند و در بعضى كتب مسطور است كه سبب پنهان شدن ابدال از چشم مردمان آنست كه ايشان تاب ديدن علماء زمان كه در حقيقت جهال و نزد خود و عوام علماءاند ندارند. پس بنابر اين بيقين معلوم ميتوان كرد كه حق جل و علا را با مردم اين زمان و خلايق دوران لطف فراوان و رحمت بى پايان واقع است.زيرا كه از مراحم الطاف نامتناهى نسبت به اهل اين زمان و مردم اين دوران ظهور نور وجود و بروز طلعت مشهود شخصى است كه بر سبيل ندرت موجود مى باشند و در مدت وجود از غايت عزت از نظرها مختفى و از ديدها مفقود ميگردد.پس ظهور اين ذات منور مطهر و بروز اين آفتاب عالى منظر بر مشاعر و مدارك اهل روزگار و وقوع اشعه افاضات علميه از ذات نيرش بر سطوح قابليات مستعدان اين بلاد دليلى است رايق و برهانى است فايق بر فضل كردگار و رحمت پروردگار بر اشخاص و آحاد اين ازمنه و ادوار.چنانكه خفاى نور خورشيد بر خفافيش منافى كمال نور ارنيتش نيست همچنين اگر خفاش طبعان ظلمت سراى عالم طبيعت منكر انوار عقليه آن جوهر قديمى باشند منافى تقدس ذات و تماميت صفات او نخواهد بود.چه اگر كسى فهم اسرار ربانى را شايد و ذوقش دريافت غوامض بدايع آيات الهى را مساعد آيد داند كه بهر چند حق تعالى را با همه نسبت قيوميت و ايجاد و تكميل و تجلى حاصل است امرش بر همه سارى و حكمش بر همه جارى و فيضش جمله را حاصل و برش همه را واصل اما ظهور احكام آيات بينات و بروز اظهار صفات و سمات الهيتش بر چنين مظهرى پيدا شده و بر عرض كمال چنين دانشورى استوا يافته. پرتو خورشيد عشق بر همه تابد ولى سنگ بيك رنگ نيست تا همه گوهر شود اعنى حضرت قدسى بهجت ملكوتى بسطت نواب مستطاب معلى القاب سلطان متالهى الحكماء برهان مجتهدى الفقهاء السيد الكبير السند الامير بل رئيس اعاظم السادات و النقباء فى العالم مطاع افاخم الكبراء بين الامم مرتضى ممالك الاسلام مقتدى طوايف الانام ممهد قواعد الاسلام مبين الحلال و الحرام صاحب الملكات و الاخلاق القدسيه جامع النشات العقليه و النفسيه مستجمع العوالم الروحانيه و الحسيه. كامل الذاتى كه ذات كاملش دارد فروغ همچو عقل اول از نقض كمالى منتظر فسلام على جوهر عقلى طهر من رجس الهيولى و عسق الجهالات و تقدس عن من كدر الطبيعه و ظلمه الاوهام و الخيالات.قرب من مبدئه الاعلى مقطع سالك الناسوت و تجلى لمرآه عقله الفعال قدس اللاهوت ساح مذهبه الثاقب فى افضيه الملكوت و انطبعت فى فص نفسه الناطقه نقوش الجبروت المعدوم الذى فات و علم المنتظر الذى هو آت.يقرء مكتوب اسرار الغد من عنوان اليوم و «» ادرك يقطف ثمار العنب من صنوان السوم. ترك العقود العشره من الحواس المتعينه بالاجرام و تبجج بصحبه العشره الكرام من العقول المجردين عن عالم الظلام.فهلموا يا اخوان الحقيقه و اصحاب العلم و العرفان و طلبه الكمال و الوجدان متوجهين الى بابه و الاقبال بشراشر الهمم الى جنابه.فانه باب تحصيل الولوج الى سبيل الله و جناب به ييسر الانقطاع عما سواه.باب ما خسر طالبه و جناب ما خاب آيبه.فشرفا لهذا البيت العظيم الرتبه العلى المحله السامى المكانه اما شرف النسب فاشرق من الصباح المنير و اضوء من عارض الشمس المستنير.و اما علومه و اخلاقه و سماته و سيرته و نفسه الشريفه و عقله الفعال و ذاته الفياضه للعلوم عن القوابل فناهيك من فخار و حسبك من علو منار و قدس من سمو مقدار.نور مشرق من انوار و سلاله طاهره من اطهار لقد طال السماء علاء و نبلا و سما على الثوابت منزلا و محلا.فكم اجتهد الاعداء فى خفض مناره و الله رفعه و كم ركبوا الصعب و الذلول فى تشتت شمل جاهه و قدره و الله يجمعه و كم ضيعوا من حقوق ما لا يهمله الله و لا يضيعه وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ. «» اجلاله و تعظيمه و توقيره و تفخيمه جهد آن كردند اين گل پاره ها هر كسى كه دشمن كيهان بود بايدش پوشند هيچ از ديده ها تا كه نور بى حدش دانند كاست تا بپوشانند خورشيد ترا آن حسد خود مرگ جاويدان بود و ز طراوت ديدن پوسيده ها تا بدفع جاه او آرند خواست و اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْث يَجْعَلُ رِسالَتَهُ و الى من يليهم ولايته.او لم ينظروا الى سما جوهر ذاته كيف بناها خالقها و مبدعها مزينه بزينه الكواكب العلوم و المعارف و احكمها سقفا محفوظا عن شياطين اهل العناد و الضلال آمنا من اغتيان غيلال الجهل و الاضلال و اغواء عفاريت الجدال من الجهله و الارذال.ا و لم يتفكروا فيما قد اجتمع فى نفسه النفيسه من الاخلاق الحميده و الاوصاف الشريفه و السير المرضيه و الكمالات العلميه و العمليه ثم ما يترتب عليها من المحاسن الراجعه الى النفس و البدن و السرو العلنه كالعبادات و الاجتهادات و التعليمات و السياسات الدينيه و الحكميه و الرياضيات المنطقيه و الالهيه و الطبيعيه و الادبيه و الطاعات و الخلوات الشرعيه و الذوقيه و النقليه و العقليه.و علم ما فى كل منها بالبرهان اليقينى و الكشف العيانى و الذوق الوجدانى مما يجزم العقل و يتحقق قطعا انها ليست الا بتاييد الهى و الهام ربانى و هدايه عقليه و اعانه مؤثرات سماويه و موافقه سعود كوكبيه و مساعده قرانات نجوميه.كيف و العوالم مطابقه و المواطن متناسبه و النشات متوافقه و طبقات الاكوان متحاذيه و مراحل السفر الى الله تعالى و منازل النزول متناسبه.ثم انظروا يا اولى الالباب بعين الاهتداء و الاعتبار الى قوه عقله و شده نفسه فى العلم و غايه تثبته فى الدين و كمال رسوخه فى الحكمه كيف يصيب بذاته الوحيده الفريده مع قله اعوانه و ندره انصاره بحثا و دفعا لمذاهب اهل الضلال و آراء اصحاب الجدال من المتفلسفين و المتكلمين اولى وساوس القيل و القال المنهمكين فى الافساد و الاضلال.و لم ير باسا فى شتت شملهم و ابطال مللهم و هدم فلسفتهم و تضييع حزبهم حتى فاق علمه و حكمه على ساير العلوم و الحكم.و ظهر رايه على الاراء و دينه على الاديان و زاد فضله و شرفه على مر العصور و الازمان و انتشر فى الافاق و الانظار و شاع فى المشارق و المغارب من غير ان يقدر الاعادى مع كثره تعليمهم و شده جربزتهم فى المناظره و التدقيق و فرط عصبيتهم و حميتهم فى انكار ما هو احق بالتحقيق و اليق بالاعتراف و التصديق و بذلهم غايه الوسع فى اطفاء انواره و طمس آثاره على اخماد شراره من ناره و اظلام نور من انواره.بل كلما قصد برايه المتين هو الحق الصحيح الموافق لما قضى الله و قدر و كل ما و احب شاء و اراد خالق القوى و القدر.فهل ذلك الا لكونه قائما مقام العباده و العبوديه لله «» يختار متوجها اليه عما سواه راضيا بقضائه موافقا لرضائه بسبب مواظبته على مكارم الاخلاق و بلوغه النهايه فى معرفه الخلاق و وصول الغايه فى تدبر المصالح الدينيه و الدنياويه و تمهيد القواعد العقليه و المليه و كونه مستجاب الدعوه يسمع دعاه فى الملك و الملكوت و لا يرد حاجته فى عالم الرحموت.فصار الحق مبدء ماربه و مسهل صعابه و منجح مهماته و قاضى حاجاته.اللهم كما جعلته نور عقلانيا و هدى روحانيا ذاته ملكوتيه يهتدى بها فى ظلمات الهوى و الطبيعه و كوكبا قدسيا يتلالا مصباحه لسالكى طريقيه الحقيقه و الشريعه فاحرس افادته و افاضته سيما على اصغر خدمه المربى فى حريم كرمه المروى من بحار جوده و نعمه محمد الشهير بالصدر الشيرازى.فانه متى استمسك بعروته الوثقى و اعتصم بساحته العليا استراح من عساكر طغاه الهموم و نجا من جيوش بغاه الغموم. حقا كه نهال جنابش بافتاب مهر و شبنم خاندان نبوت پرورده و گلشن اعتقادش از كوثر ارادت و سلسبيل اخلاص دودمان علم و طهارت آب خورده و متوجهات ولايت آيات خفيه و جليه غيبيه و شهاديه معقوله و محسوسه گلبن گلستان قابليتش نضارت يافته و در زمره منتسبان و دودمان عظيم المكان منخرط بوده از ساير اقران و همگنان به مزاياى عواطف و مراحم التفات خاطر فياض استاد الكل فى الكل اختصاص پذير كرده و زبان ثنا و ستايش در ذكر محامد ذات قدوسى آيات و نشر مناقب صفات ملكى سمات گشوده همواره به مضمون كلام صدق انتظام قايل است كه ه مه ثناى تو گويم چه لب فراز كنم همه دعاى تو گويم چو چشم باز كنم و چون توفيق شكرگذارى و محمدت ستايى تر از جمله عطاياى ربانى و منح و ايادى سبحانى كه لايق و مستحق شكرى تازه و ستايش جديد است و همچنين الى غير النهايه از مقوله امكان و از دائره قوت و توش و توان انسان بيرون اعتراف به عجز و قصور كه نايب مناب شكر نامحصور اس ت اولى و انسب خواهد بود.و حيرانم كه اگر نه چنان شخصى اثر اشخاص محبوبه ربانيت و مظهر رحمانيت و پرتو تجليات افعاليه الهيه بوده باشد چسان با وجود محافظت بر جهات تجرد و وحدت و حيثيات انقطاع از شوايب كثرت و حشمت و با زمره مهيمين و طائفه كروبيين ارباب قدس و طهارت و علم و نزاهت و هيمان و حيرت در در جناب صمديت و بارگاه احديت هم عنانى كردن بلكه مسابقه جستن تواند بود.كه مراعات جانب كثرت نمودن و محافظت بر جمعه و جماعت و مواظبت بر مراسم خلقت و آداب بشريت و اجراى احكام و حدود شرعيه تنفيذ اوامر و نواهى و سياسات دينيه بچنگ آورد.چنانچه از جد بزرگوار و پدر موقر عالى مقدارش سيد الموحدين و خليفه طيبه رب العالمين عليه و على اخيه و آلهما المؤيدين بالعصمه و السداد صلوات الله عليهم اجمعين مصحح و متواتر است: من اتصافه بخصايص كادت توصف بالتضاد و تحليته بنعوت تجمع اسباب التقابل و التمانع بنحو من الاتحاد من خشوعه و تدرعه بالزهاده و ترويه بالعبوديه و العباده و تقليل القوت و خشونه الملبس و المضجع و تطليق الدنيا و زهراتها على وجه لا يتاتى و لا يتصور الا لمنقطع فى كن جبل لا يصحب و لا يسمع من البشر همسا مع البطش و السطوه و الباس و الغلظه على اعداء الله و رفضه حكم الله و معرفته و شق عصاهم و الصاق معاطس الكفره و الفجره بالرغام مضيفا اليه تواضعه للخلق و مجالسته مع الضعفاء و استماع كلام الملهوفين و تفقد حالهم و اطالته فى العباده فى الاوقات بالطاعه الى غير ذلك من الاداب و الفرايض النبويه و العلوم و المعارف الولويه التى كلت السن فصحاء الدوران عن احصاء عشر من اعشارها فى القرون و الحجه و الازمان. و اما آنچه از اظهار محبت و بندگى نسبت بدان دودمان والا مكان منقبت بنيان كه قوايم ايوان احترامش از لالى مكنونه قُلْ لا أَسْﯩَٔلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْب ى ترصيع يافته و اركان بدايع انتظامش از اسطوانه قويمه: انى تارك فيكم الثقلين ارتفاع يافته واجب و لازم دانسته و ميداند امريست كه موشح بتوشيح تسليم ساكنان عالم بالا و موقع بتوقيع تصديق سبحه طرازان ملاء اعلى گشته محتاج به تقرير و بيان نيست. كفى شرفا انى مضاف اليكم اذا بملوك الارض قوم تشرفوا و انى بكم ادعى و ارعى و اعرف فلى شرف منكم اجل و اشرف و اما احوال فقير حقير بحسب معيشت روزگار و اوضاع دنيا به موجبى است كه اگر چه خالى از صعوبتى و شدتى نيست.چه معلوم است كه شغل تاهل و تدبير معاش جمعى كثير از اطفال و عيال و پيوستگان و وابستگان با عدم مساعدت زمان و بد سلوكى مردم دوران مستتبع چه قسم آلام احزان خواهد بود.و مع هذا رفع حال جهال و مزاحمت ناقصين و ارذال و ملاحظه ديگر مفاسد و مكاره على امكان انتقال و زوال متصور نيست.اما «» الاتصال خود از لوازم گردش ماه و سال است كه بهيچ روى بحمد الله كه ايمان بسلامت است و در اشراقات علميه و افاضات قدسيه و واردات الهاميه از مبادى عاليه كه ابواب مفتحه عطايا و مواهب الهيه و ارزاق معنويه اصلا و قطعا خللى واقع نگشته.لله الحمد كه گنجايش بخل و منع و امكان تقصير و تغيير در آن متصور نيست وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ. ليكن از حرمان ملازمت كثير السعاده بى نهايت متحسر و محزون است و مكرر قصد آن كرده و ميكند و عزم زيارت آن حضرت كه حريم مقصد اهل حق است تصميم مينمايد. بخت يارى نميكند.روى طالع سياه كه قريب به هفت هشت سال است كه من از ملازمت استاد الاماجد و رئيس الاعاظم محروم مانده ام و هيچ روى ملازمت آن مفخر اهل دانش و بينش ميسر نميشود.ازين حال الحال خجالت و انفعال دست داده ميترسم كه مبادا متوهمى توهم حق ناشناسى و شكر ناگذارى و حقيقت ناسپاسى و حمد ناستايى درين بنده آبق كرده رقم كفران نعمت بر صفحه آمالش كشد.و ليكن با وجود تقصيرات ظاهرى اخلاص باطنى و اعتقاد قلبى يوما فيوما در تزايد و تكامل است و قرب معنوى دوستان «» و تقارب روحانى با وجود تباعد جسمانى در اشتداد و تفاضل است.و هرگز نبوده كه محضر را مزين به ذكر محامد عليه نگرداند و معطر به نشر محاسن خفيه و جليه آن استاد و مقتداى فرقه ناجيه و سيد سند و معلم و شيخ و رئيس طايفه شيعه اثنا عشريه سلام الله عليهم اجمعين نسازد. و ديگر معروض راى منير و ضمير اشراق تنوير آنكه درين اوان افتراق و زمان انفصال از آن قبله آفاق بواسطه كثرت وحشت از صحبت مردم وقت و ملازمت خلوات و مداومت بر افكار و اذكار بسى از معانى لطيفه و مسايل شريفه مكشوف خاطر عليل و ذهن كليل گشته.و اكثر آن از طريقه مشهور متداول نزد جمهور بغايت دور است.با آنكه اقامت برهان بران شده و از قوانين بحثى بعيد نيفتاده اما چون مانوس طبايع اكثر طلبه و منتسبين به طايفه علم و اصحاب دانش چنانكه عرض نموده نيست و نميباشد لهذا در مسطورات خود تصريح بان نمينمايد بلكه بعضى از آن را بايماى قليل مؤدى ميسازد و بعضى از آن را متفرق نموده در اثناى مباحثات طويله به تبعيت ديگر سخنان تطفلا معروض خواطر صافيه و اذهان ثاقبه ميگرداند اما آنچه در خاطر مرصود است مسطور نميگردد چون هر چه اين كمينه را سانح ميگردد از نتايج استفاضات و لمعات اشراقات آن خاطر فياض است و بغير از بندگان قدسى مكان كسى را اطلاع بر كيفيت حقيقت آن و ماخذش و وقوف بر مبداء و مقطع و حد و مطلعش و ملاحظه حال ذى السبب از سببش حاصل نيست ميل دارد كه اكثر آن را به عبارتى منقح و لفظى محرر در آورد مرفوع سده سنيه و معروض سرير اشراق پذير هدايت مسير گرداند.چه ظاهر است كه مواقع قصور و مواضع سهو و زلل را پرده عفو اغماض مستور گردانيده از تعرض بيگانه و اطلاق اغيار بر شكستگى و انكسار اين بى مقدار محروس خواهند داشت.و چون خود را از خادمان و منتسبان آن زبده افلاك و اركان دانسته و ميداند از اطلاع آن طبع شريف و عقل فعال بر قصور و خلل و بى بضاعتى و ناتمامى و خامى اين كسير الاختلال باك ندارد بلكه لايق ميشمارد. مست و هشيار پيش دوست يكيست پيش دشمن بهوش بايد بود اگر كاسنى تلخ است از بوستان است و اگر عبد الله مجرم است از دوستان است. و ما انا الا قطره من سحابه و لو اننى الفت اﻟﻒ كتاب و باز خاطر ميگويد كه چون داعى تصميم عزم نموده كه امسال بهر نحو كه باشد بشرف پا بوس استاد مشرف گردد اولى آنكه جميع مطالب در خاطر است مشافهه عرض كند و هر قسم خلل و زلل كه در آن باشد.ببركات انفاس افاضت آسايش رفع گردد. و اگر همچو زر خالص بسكه خالص مسكوك گشته نقش تصحيح و تنفيذ پذيرد در دار الملك معانى و شهر بند ادراكات ارباب كمال و اصحاب ذوق و حال رواج گيرد.اطناب از حد گذشت اميد كه ذات بندگان استاد الكل فى الكل از جميع مكاره دنيويه در كنف حفظ و عصمت رب العزه محفوظ و محروس باد بحق محمد و آله الاطهار عليهم صلوات الله العزيز الجبار. كفى شرفا انى مضاف اليكم ا ذ ا ب م ل وك الارض قوم تشرفوا و انى بكم ادعى و ارعى و اعرف فلى شرف منكم اجل و اشرف تا اشعه آفتاب وجود به مقتضى حكمت الهى بر صفايح ممكنات فايض شود پرتو نور وجود حقيقى مر تعينات را عارض گردد لوايح خورشيد فضل و حكم و لوامع نير خلق و كرم در سپهر ذات قدسى صفات بندگان نواب مستطاب فلك جناب صاحب سرير اقليم كمال مسند نشين بارگاه افضال حلال مشكلات حقايق كشاف معضلات دقايق چهره گشاى جمال معانى مبين رموز آسمانى زيور چهره دانش و بينش فهرست كتاب آفرينش مجموعه كمالات انسانى مرآت تجليات الهى و كيانى. كا م ل ا ل ذاتى كه ذات كاملش دارد فروغ همچو عقل اول از نقص كمال منتظر الذى كشف قناع الامتناع من وجوه مخدرات الحقايق و المبانى و رشف بشفاه التفكر لنقاع قلبه الزكى انهار المعارف و المعانى رسام خطوط التحقيق على حدود خدود الكتاب و قسام سهام الفيض على جيوب قلوب اولى الالباب حادى عشر العقول حاوى الفروع و الاصول السيد الامير رئيس الحكماء و شيخ الفقهاء و استاذ الاساتذه و معلم العلماء اشرف الافاضل و الصدور اشرق الاهله و البدور مهذب الاسلام كهف الانام ثمال الخواص و العوام مال اهل الايام كريم الخيم و الاخلاق شريف الانساب و الاعراق.و لو لا ان قيض قضاء الله بمنه و الجود و قدر قدره باحسانه الاجاده بهذا الوجود لكان يصبح عين حيات العلوم غايره و ظلت تجاره اهلها فى سوق الكساد بايره.فاطال الله اعمار المعالى بطول بقائه و اعمش عيون الاقالى بنور لقائه ما برحت احداق الاشخاص شاخصه نحو جنابه و رقاب الارباب خاضعه للتمرغ على بابه. بر صفحات هياكل اعيان ثابته اصحاب مكارم و آداب و قوالب قوابل ممكنه تلامذه و طلاب لامع و لايح باد اقل المعتصمين بحبل افادته و اصغر المتشبثين بذيل افاضته محمد الشهير بصدر الشيرازى بعد تلخيص رسايل خلوص و تنقيح مسايل خصوص تحيتى چون انفاس قدسيان مجرد از شوايب ريا و خدمتى چون ماده خلقت مقيد بصدق و صفا از سرفعه انقياد و تسليم و سجده تحيت و تعظيم در موقف اقدس كعبه آسا بكلك كتابه نگار عجز و افتقار بر شرف صوامع مسامع و غرف حظاير ضماير سكان اركان سده سنيه كاسمان در عرض خود بخاكش ملتجى است مينگارد و معروض موقف افادت و مجلس افاضت ميدارد كه حسن ارادت و اعتقاد و كمال مودت و اتحاد اين كمينه نسبت بمقيمان آن آستان كه معتصم ارباب شوق و طلب و ملثم اصحاب علم و ادب است مفتقر بزيور خط و خال الفاظ و عبارات نيست.حقا كه حقيقت كميت شوق و اخلاص محاط بسعه علميه نميگردد و كيفيت خلت و اختصاص كما هو حقه در حيز تحرير و تقرير چه احاطه متناهى بغير متناهى امريست ممتنع التيسير و ادراك امور وجدانى كيفيتى است متعذر التعبير. ق ل م ر ا آ ن زبان نبود كه راز عشق گويد وراى حد تقرير است شرح آرزومندى فاسال الله نيل الاتصال و اعوذ به من ويل الانفصال.و الله على صدق ما نقول خبير و بايجاب ما سئل منه قدير. اگر چه از راه صورت مسافت مكانى حاجز كعبه مقصود كشته و پاى سست انواع تفرقه و اصناف الم بخاطر محزون رسيده ولى هميشه مشام جان بروايح افادات علميه كه از حريم گلشن معانى ميوزد معطر و ظلمت آباد طبيعت بلوايح افاضات جليه كه در سپهر باطن قدس موطن ميتابد منور بوده و زمان زمان نسيم توجه خاطر فياض رياض قابليت طالبان را طراوت افزوده و نفس نفس رشحات التفات ضمير آفتاب تاثير مزرع استعداد مستمندان را زينت داده.لا جرم اكثر اوقات خود را بعد اقامه ما يجب على العباد و يستحب من وظايف التعبد و رواتب العبوديه بتدرب مقاصد قدما و تتبع و ماثر علما مشغول گشته خدمت معارف دينيه و ملازمت علوم حقيقيه را مورث هدايت و نجات و مثمر ارتفاع درجات ساخته است و بقدر همت و قابليت خود از هر چمنى خوش هاى و از هر سفره اى توشه اى گرد آورده و بانچه مقدور ذهن كليل و خاطر عليل بوده در آن وادى طريق سعى و اجتهاد سﭙﺮده در دفع و رفع منوع و نقوض و معارضات وارده بر تركيب و عبارات قوم مثل شفا و اشارات سخنى چند روى داده و راه تصرفى چند در تلخيص و تحقيق مقاصد ايشان بر روى طبيعت گشاده و در بعضى مؤلفات و مرقومات ثبت نموده.اما از قلت قابليت عدم اعتماد بر غريزه خود آنها را وقعى ننهاده و بمقتضاى تامل در مورد المرء بعيوب نفسه بصير توسن طبيعت را در ميدان اشتهار رخصت جولان نميداد. و لكن بجهت آنكه دغدغه خاطر قرار نميگرفت و تقلب باطن تسكين نمى پذيرفت با خود گفت كه اولى آنكه من بعد آنچه از سوانح وقت باشد از سواد به بياض آورده به نظر كيميا اثر استاد الحكماء كه حلال هر مشكل و فارق حق و باطل و ترياق سم جهل قاتل است معروض دارد تا اگر آن خردها را بر محك اعتبار كامل نمايد به سكه قبول رسانند و در بازار صيرفيان معنى رايج گردانند و الا جمله را در خلاص بگدازند و حق صرف را از تعرض خلاص سازند.و على كلا التقديرين باحدى الدولتين فايز گردد.و بناء عليه چون درين وقت بعضى از اعزه كاشان را كه بقدر بازكش در مباحثات علمى باين كمترين ميبوده مشكلى چند روى داده بجهت استفسار آنها را از روى حسن ظن كه باين فقير داشت كتابتى بدين صوب ارسال داشته التماس كشف آن عويصات نموده داعى نيز ملتمس مشار اليه را كلمه اى چند...
عضو شوید
عضویت سریع
آمار مطالب
آمار بازدید