دستگاه امنیتی و اطلاعاتی رسمی در جمهوری آذربایجان، «وزارت امنیت ملی» نام دارد که زیرمجموعه کابینه و تحت نظر رییس جمهور این کشور است. این نهاد، وظیفه گردآوری و بررسی اطلاعات پیرامون مسایل خارجی، افراد و شرکتها و موسسات، ضداطلاعات، و کشف جرایم را بر عهده دارد.

این وزارتخانه بر پایه تشکیلات دستگاه امنیتی شوروی سابق (KGB) در آبانماه سال 1370 بنیان نهاده شد. پس از فروپاشی شوروی، بسیاری از نیروهای متخصص این دستگاه از جمهوری آذربایجان خارج شدند و ادامه فعالیتهای آن توسط پرسنل آذری پی گرفته شد. با تغییر نام و پرسنل آن، عملاً وظایف محوله به آن نیز دستخوش تغییراتی شدند.

با استقلال جمهوری آذربایجان در سال 1370 وزارت امنیت ملی آذربایجان تأسیس شد. متخصصین سایر جماهیر شوروی آذربایجان را ترک کردند و این وزارتخانه مجبور شد از افراد بومی استفاده کند. در حالی که کمیته امنیت ملی سرگرم حفظ منافع شوروی بود وزارت امنیت ملی به جمع آوری اطلاعات و ضداطلاعات و مقابله با اقدامات خرابکارانه عوامل سایر سرویسهای امنیتی در آذربایجان مشغول شد.

وزارت امنیت ملی آذربایجان دارای روابط اطلاعاتی گسترده ای با سازمان اطلاعات و مأموریتهای ویژه اسراییل (موساد) و همچنین بسیاری از دستگاههای اطلاعاتی کشورهای غربی دارد.

دستگاه امنیتی آذربایجان، در شهرهای باکو، گنجه و نخجوان دارای مقرهای اصلی هستند؛ هر چند که مقر فرماندهی و ریاست آن در پایتخت (باکو) واقع شده است.

تاریخچه

تاریخچه دستگاه امنیتی آذربایجان را باید در سه بخش مورد بررسی قرار داد: دوران جمهوری دمکراتیک آذربایجان، دوران تسلط شوروی بر این سرزمین، و دوران استقلال آذربایجان.

ژنرال «صمدبیگ مهماندارف» ژنرال «علی آقا شیخلینسکی» و ژنرال «محمدبیگ سولکویچ» نقش بسزایی در شکل گیری ارتش ملی در دی ماه 1298 ایفا کردند. در سالهای نخستین، ارتش وظیفه امنیت کشور را بر عهده داشت و نهاد اطلاعاتی به عنوان زیرمجموعه آن در وزارت جنگ بودند که وظیفه گردآوری اطلاعات و عملیاتهای ضدتروریستی بر دوش آن بود. در واقع، این ریشه دستگاه کنونی اطلاعاتی آذربایجان بود.

رفته رفته شرایط کشور اقتضا کرد که دستگاه امنیتی جداگانه ای شکل بگیرد. در نخستین روزهای سال 1298 شمسی به دستور ژنرال ّصمدبیگ مهمانداروف» بخش اطلاعات و ضداطلاعات در داخل وزارت جنگ آذربایجان رسماً شکل گرفت.

امَا با این ساختار در دستگاه امنیتی، عملاً تمام توان این دستگاه بر اطلاعات نظامی معطوف می شد. این مسئله را وزیر جنگ در نامه خود به رییس کابینه آورده است که «مسئولیت اصلی ضداطلاعات نظامی مقابله با جاسوسی نظامی است. اما از آنجا که مقابله با بلشویسم مسئله اصلی کشور است، فقط دستگاه اطلاعات نظامی نمی تواند به آن رسیدگی کند».

در آبان 1391 الهام علی اف رییس جمهوری آذربایجان ب صدور فرمانی خواستار تغییر در اساسنامه وزارت امنیت ملی شد.

برخی از فعالیتها

وزارت امنیت ملی جمهوری آذربایجان، ادعا کرده است در سال 1387 جمعی از اعضای گروهک تروریستی القاعده را که در بمب گذاری در مسجد ابوبکر شرکت داشته اند دستگیر نموده است.

همچنین در زمستان سال 1387 روابط عمومی وزارت امنیت ملی آذربایجان اعلام کرد که «عبدالله مصیرخانف» از سران گروهکهای وهابی در آذربایجان ر دستگیر کرده است. وی قصد داشت در خط لوله نفت باکو-نووروسیسک بمب گذاری کند که موفق به انجام آن نشد.^{[متن خبر]}

متأسفانه برخی از عوامل این دستگاه اطلاعاتی دولتی در آذربایجان دست به قاچاق مواد مخدر و حتی انسان در منطقه قفقاز می زنند. بر اساس گزارشی ه در اواسط سال 1391 منتشر شد چند تبعه آذربایجانی که از افسران وزارت امنیت ملی اذربایجان هستند در شهر تبریز دستگیر شدند. این افراد که در ÷وشش فعالیتهای هنری و شاعری در ایران رفت و آمد داشتند، در بازجویی های خود به ترانزیت مواد مخدر از سواحل خزر به روسیه و اروپا و با همکاری سرویس امنیتی آذربایجان و موساد اعتراف کرده اند و وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران نیز در پاسخی قاطع از اعدام این دو تبعه آذربایجان خبر داد.^[منبع]

رؤسای دستگاه امنیتی جمهوری آذربایجان

• شیخ زمانلی محمدباقر صالح (1298)
• شیخ زمانلی نقی صالح (1298-1299)
• پانکراتوف سمن آندریویچ (1299)
• علی اف بابا علی اولداش (1299)
• خان بوداگوف ایوب شیرین (1299-1300)
• باقرف میرجعفر عباس (1300-1306)
• رضایف نوروز کریم اوغلو (1306-1308)
• باقرف میرجعفر عباس
• فرینوفسکی میخائل پترویچ
• اقربا الکسی سرگیوویچ
• سومباتوف توپوریتزه یولیان داویدوویچ
• رائووکامینسکی میخائل گریگوریویچ
• یملیانوف استفان فئودورویچ
• گوسکوف آناتولی میخائلوویچ
• کوپیلوف فئودور ایوانویچ
• کارداشوف الکساندر واسیلوچ
• سویگون سمن کوزمیچ
• علی اف حیدر علیرضا اوغلو
• کراسیلنیکوف ویتالی سگرویچ
• یوسف زاده ضیا محمداوغلو
• گرلوسکی ایوان ایوانویچ
• حسین اف واقف علی اوسط اوغلو
• حسین اف الحسین پیرحسین اوغلو
• طاهمازوف فخرالدین آیت اوغلو
• عمران اف نریمان شامواوغلو
• عباس اف نمیق رشیداوغلو
• محموداف الدار احمداوغلو